Prof. Jan Mazurkiewicz jest uznawany za twórcę polskiej psychofizjologii i jednego z twórców psychiatrii polskiej. Pozostawił po sobie duży dorobek naukowy, m.in. dwutomowy ?Wstęp do psychofizjologii normalnej?.
Prof. Jan Mazurkiewicz urodził się 12 lipca 1871 roku w Czerwonym Dworze koło Brześcia nad Bugiem. Był synem właściciela ziemskiego na Wołyniu Leopolda Mazurkiewicza i Krystyny z Kowalewskich. Jeden z jego trzech braci Włodzimierz (1875-1927), pseud. Constantin, należał do pionierów lotnictwa polskiego i był pierwszym instruktorem pilotażu w armii chińskiej.
Nauka i staż
W 1890 roku po ukończeniu IV Gimnazjum Klasycznego w Warszawie rozpoczął studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Już wkrótce zmuszony był przenieść się do Krakowa na Uniwersytet Jagielloński, gdyż został wydalony z Uniwersytetu Warszawskiego za udział w manifestacji z okazji l00-lecia uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Po zakończeniu studiów w lipcu 1896 roku oraz nostryfikowaniu dyplomu rok później w Dorpacie, 5 grudnia 1897 rozpoczął staż w kierowanej przez prof. G. Antona Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej w Grazu, gdzie przebywał do lipca 1899 roku.
To z tego okresu pochodzą pierwsze prace kliniczne Jana Mazurkiewicza poświęcone późnemu udarowi pourazowemu oraz zaburzeniom mimiki. Następny rok akademicki 1899/1900 spędził w Paryżu w klinice Asile Saint Anne, uczęszczając na wykłady prof. A. Joffroya i prof. J. Dejerine?a.
Oddział dla obłąkanych
Wrócił do Warszawy w 1900 roku i podjął pracę w szpitalu św. Jana Bożego na oddziale K. Rychlińskiego. 19 lipca 1902 roku objął ?łódzki oddział dla obłąkanych?, a 17 września tego samego roku nowopowstały Zakład dla Umysłowo i Nerwowo Chorych w Kochanówce koło Łodzi. Za początek drogi, która doprowadziła do sformułowania własnej teorii czynności psychicznych w normie i patologii uznaje się opublikowanie w ?Czasopiśmie Lekarskim? pracy ?Zjawiska życiowe i psychiczne wobec jedności przyrody? w 1905 roku.
W 1907 roku Mazurkiewicz przeniósł się do Galicji. 12 października 1907 roku Wydział Krajowy Sejmu Galicyjskiego ?po zasięgnięciu opinii powag psychiatrycznych? zaangażował go pomijając zwykłe formy konkursowe, na stanowisko dyrektora mającego powstać w Kobierzynie koło Krakowa szpitala psychiatrycznego. Przez pierwsze cztery lata Mazurkiewicz mieszkał we Lwowie i współuczestniczył w opracowywaniu w Wydziale Krajowym planów mającego powstać zakładu w Kobierzynie. Aby zapoznać się z budową, organizacją i funkcjonowaniem nowoczesnych zakładów psychiatrycznych w 1908 roku zwiedził 33 szpitale psychiatryczne w Szwajcarii, Niemczech i Holandii. Ówczesna prasa odnotowuje to tak: ?Mazurkiewicz zebrał obfity i przy pracach przygotowawczych z korzyścią zużytkowany materiał?. W lipcu 1909 roku Wydział Lekarski Uniwersytetu Lwowskiego mianował go doc. prywatnym psychiatrii, zaś 27 stycznia 1911 roku uchwałą Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego habilitacja J. Mazurkiewicza została przeniesiona na Wydział Lekarski w Krakowie. Tam też wykładał diagnostyki chorób psychicznych i psychopatologii. Od kwietnia 1910 roku zasiadał, jako delegat Wydziału Krajowego w Krajowej Radzie Zdrowia.
Profesor psychiatrii
W czasie I wojny światowej J. Mazurkiewicz był ordynatorem oddziału neurologiczno-psychiatrycznego Szpitala Św. Łazarza w Krakowie. Będąc dyrektorem Zakładu dla Umysłowo i Nerwowo Chorych w ?Kochanówce?, Mazurkiewicz przechowywał w szpitalu rannych członków organizacji bojowych i więźniów politycznych. Współuczestniczył w ?uwolnieniu dziesięciu z Pawiaka? (1906), najgłośniejszej (również w całej Europie) akcji bojowej PPS.
15 stycznia 1918 roku nastąpiło otwarcie zakładu w Kobierzynie (Mazurkiewicz pozostawał jego dyrektorem od 1907 r.). W liście do swego przyjaciela Witolda Chodźki 29 marca 1918 roku napisał: ?Mój Witoldzie kochany, pisałeś mi poprzednio, że będziesz pamiętał (?) o mnie, bo potrzebujecie ludzi. Przypominam Ci teraz tę obietnicę, bo mi już trudno tu dłużej wytrzymać. Powiedziałem sobie, że otworzę Zakład Kobierzyński, chociażby mi kołki na głowie ciosano. Stało się jedno i drugie: i naciosano mi tyle kołków, i otworzyłem Zakład. Chciałbym już teraz przejść do Was, ale musiałbym wiedzieć coś bardziej konkretnego i to na jakieś 3 miesiące przed ewentualnem objęciem nowego stanowiska. Oczywiście najchętniej widziałbym katedrę psychiatryi, która ma być podobno oddzielona od katedry neurologii. Ale zdaje się, że ta sprawa będzie rozstrzygnięta dopiero za rok, a tak długo nie chciałbym już siedzieć w Kobierzynie; a przytem słyszałem, że Ty kandydować będziesz na tę katedrę ? i w takim przypadku nie miałbym zapewne żadnych szans jej uzyskania wobec kontrkandydata ? samego Pana Ministra!?
Z dniem 1 listopada 1918 roku Mazurkiewicz powołany został na stanowisko naczelnika Wydziału Opieki nad Umysłowo Chorymi w Dyrekcji Służby Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy. Funkcję tę sprawował do 30 września 1919 r.
3 stycznia 1919 roku nadany mu został tytuł profesora psychiatrii na Wydziale Lekarskim UJ, a postanowieniem Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, zaś 8 kwietnia tytuł prof. zwyczajnego. W tym samym roku został powołany jako profesor organizującej się Katedry i Kliniki Psychiatrii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie przez 28 lat sprawował funkcję kierownika, zajmował stanowiska rektora (1921-1922), prorektora (1922-1923) i dziekana Wydziału Lekarskiego (1919-1920) Uniwersytetu Warszawskiego.
Dorobek naukowy
Spośród wielu prac z okresu międzywojennego, za najważniejsze uznaje się: dwuczęściową pracę ?Zarys fizjologicznych teorii uczuć? (?Rocznik Psychiatryczny?, 1930) oraz sześcioczęściową pracę ?Les integration nerveuses? (?Bulletin de l? Academie Polonaise des Sciences. Lettres Classe de Medecine?, Kraków 1932-1934). W pracach tych Mazurkiewicz przedstawił główne założenia swojej teorii funkcjonowania i neurodynamiki ośrodkowego układu nerwowego w normie i patologii, które rozwinął w napisanej podczas II wojny światowej dwutomowej monografii ?Wstęp do psychofizjologii normalnej?.
Warto w tym miejscu przytoczyć słowa prof. W. Orłowskiego, który jako dziekan Wydziału Lekarskiego UW rekomendował w 1936 roku prof. Mazurkiewicza w kwestii pozostawienia go na stanowisku kierownika Katedry i Kliniki Psychiatrycznej UW pomimo ukończenia określonego ustawą 65. roku życia: ?Znaczenie prac J. Mazurkiewicza jest tak doniosłe, że właściwą ocenę ich będzie można dać dopiero z pewnej perspektywy czasu. Kładą one podwaliny fizjologiczne dla objaśnień zjawisk psychicznych, czego właściwie dotąd w nauce prawie nie próbowano. Każdego znającego bliżej karierę naukową prof. Mazurkiewicza uderza przy studiowaniu jego prac, że w ostatnich latach wypowiada on przemyślenia swego życia naukowego, które z czasem w nim dojrzewały, aż wreszcie doszły do ogólnego szerokiego sformułowania.?
Tajne kursy
Począwszy od 1919 roku Mazurkiewicz kierował, działającą na bazie szpitala św. Jana Bożego, 100-łóżkową kliniką. Szczególnie trudny okres dla kliniki przypadł w okresie II wojny światowej. Okupanci niemieccy zredukowali etaty asystenckie w klinice do dwóch (na 140 chorych), w drodze wyjątku zezwolili na pracę jednej hospitantki. Warunki pracy stały się bardzo trudne, kadra dydaktyczna została znacznie okrojona. Jednak nie przeszkodziło to klinice we włączeniu się w proces tajnego nauczania. Od 15 stycznia 1943 roku do 15 lipca 1944 roku odbyło się osiem sześciotygodniowych kursów obejmujących całość wiedzy psychiatrycznej niezbędnej dla każdego lekarza. Kurs ukończyło 90 słuchaczy.
Podczas Powstania Warszawskiego, klinika uległa całkowitemu zniszczeniu. Po zwolnieniu z obozu przejściowego Dulag 121 w Pruszkowie Mazurkiewicz wykładał psychopatologię na tajnych kursach w Częstochowie. Zaraz po wznowieniu zajęć na Uniwersytecie Warszawskim wrócił do Warszawy i objął ponownie katedrę psychiatrii.
W okresie okupacji napisał także dwutomową monografię ?Wstęp do psychofizjologii normalnej?, będącą ukoronowaniem jego działalności naukowej. W czasie powstania wielu autorów utraciło swoje dzieła powstałe w okresie okupacji, jednak dzięki żonie, która ukryła rękopis monografii w puszkach i zakopała je na posesji na Mokotowie, praca Mazurkiewicza przetrwała.
Działalność naukowa i dydaktyczna
Pozbawiona lokalu, w wyniku zniszczeń wojennych, Warszawska Klinika Psychiatryczna znalazła przystań w Szpitalu w Tworkach. Mazurkiewicz w latach 1945-1947 kierował tam Kliniką Psychiatrii.
Jan Mazurkiewicz habilitował: Rafała Radziwiłłowicza, Franciszka Wicherta, Witolda Łuniewskiego, Gustawa Bychowskiego, Eugeniusza Wilczkowskiego, Stefana Pieńkowskiego, Stanisława Batawia, Ryszarda Dreszera, Józefa Handelsmana, Mieczysława Kaczyńskiego i Romana Markuszewicza, którzy po II wojnie światowej obsadzili większość katedr psychiatrii w Polsce.
W ramach działalności naukowej i dydaktycznej Mazurkiewicza mieściło się sprawowanie przez niego przez 24 lata (od 1923 roku do śmierci) funkcji prezesa Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, zaś od 1933 roku prezesa Towarzystwa Neurologów i Psychiatrów Słowiańskich. Należał do Polskiej Akademii Umiejętności, Akademii Nauk Lekarskich (od 1920), Societe Medico-Psychologique w Paryżu oraz Societe Francaise de Psychologie. Z okazji 35-lecia pracy zawodowej ukazał się poświęcony mu zeszyt ?Rocznika Psychiatrycznego?. Działał także w ruchu przeciwalkoholowym, był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Walki z Alkoholizmem ?Trzeźwość?.
Po uzyskaniu niepodległości Mazurkiewicz współtworzył izby lekarskie. Był przewodniczącym Komisji Deontologicznej Naczelnej Izby Lekarskiej (NIL), powołanej w 1930 roku do opracowania Kodeksu Deontologii Lekarskiej (1935). W latach 1937-1939 był przewodniczącym Kolegium Rzeczników Dyscyplinarnych NIL, zaś wcześniej sprawował funkcję sędziego NIL.
Wytchnienie w rodzinie
Mazurkiewicz był członkiem Wielkiej Loży Narodowej Polski (imię zakonne: Jan Wyrwa). W latach 1929-1931 sprawował funkcję Wielkiego Mistrza. Jego przynależność do wolnomularstwa budziła wiele kontrowersji.
W pamięci swoich współpracowników Mazurkiewicz pozostał jako ?mało przystępny i zamknięty w sobie, ale chętnie dzielący się z innymi swoją wiedzą i doświadczeniem. Choć zawsze skąpy w wyrażaniu swych uczuć, zarówno aprobaty, jak i niezadowolenia, w chwilach trudnych spieszył drugim z pomocą i wsparciem moralnym pozwalającym na zachowanie wiary w siebie i drugiego człowieka. Z właściwym sobie stoicyzmem przyjmował wszelkie przeciwności losu.?
Rodzina była dla niego miejscem azylu i wytchnienia. Tam można było zobaczyć jego drugą twarz ? swobodną i radosną. Tam grywał na flecie. Ożenił się z Zofią z Zalewskich (18.12.1886-7.07.1973) ? dr chemii, absolwentką Uniwersytetu we Fryburgu, z którą mieli dwoje dzieci: syna Jerzego, zmarłego w niemowlęctwie i córkę Zofię (1914-1972), która naukowo zajmowała się ogrodnictwem w Instytucie Warzywnictwa SGGW w Skierniewicach. Zmarł 31 października 1947 roku w Tworkach. Pochowany został na Powązkach.
Opracowano na podstawie ?Jan Mazurkiewicz (1871-1947)? autorstwa Tadeusza Nasierowskiego oraz ?Listów do przyjaciela. Psychiatria polska początku XX wieku w listach Jana Mazurkiewicza do Witolda Chodźki? Tadeusza Nasierowskiego.
