Od ubiegłego roku zaistniałe trudności ekonomiczne, stres, mała aktywność fizyczna, wydłużony czas ekranowy, nadmierny dostęp do żywności w krajach bogatych, korzystanie z żywności niepełnowartościowej wpłynęły na powiększenie problemu otyłości na świecie. Dodatkowym problemem okazały się zaburzenia nastroju, zachowania i emocji u młodszych dzieci i nastolatków ? mówi prof. dr hab. Artur Mazur, kierownik II Kliniki Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Klinicznego Szpitala Wojewódzkiego nr 2 w Rzeszowie.
Czy w dobie pandemii COVID-19 nasilił się problem otyłości, nieradzenia sobie z nią?
Pandemia koronawirusa (COVID-19) spowodowała trwałe niekorzystne przemiany w stylu życia całych rodzin. Już wcześniej obserwowano niemal logarytmiczny wzrost liczby osób z nadmierną masą ciała. Według danych WHO u dzieci w wieku 5-19 lat w 1975 roku częstość występowania nadwagi i otyłości na świecie wynosiła tylko 4 proc., podczas gdy w 2016 roku ? ponad 18 proc., natomiast sama częstość otyłości w tym samym czasie wzrosła z 1 proc. do 6 proc. u dziewcząt i 8 proc. u chłopców. Od ubiegłego roku zaistniałe trudności ekonomiczne, stres, mała aktywność fizyczna, wydłużony czas ekranowy, nadmierny dostęp do żywności w krajach bogatych, korzystanie z żywności niepełnowartościowej wpłynęły na powiększenie problemu otyłości na świecie. Podobnie jest w Polsce. Diagnostyka i leczenie otyłości w obecnej rzeczywistości stały się jeszcze większym wyzwaniem, także z powodu ograniczenia dostępności do opieki medycznej podstawowej i specjalistycznej, poradnictwa dietetycznego i rehabilitacji.
Dodatkowym problemem okazały się zaburzenia nastroju, zachowania i emocji u młodszych dzieci i nastolatków oraz ograniczenie kontaktów rówieśniczych, aktywności fizycznej, a także zmiana stylu życia na siedzący. Konieczność zdalnego nauczania wymusiła na populacji w wieku szkolnym dramatyczne wydłużenie czasu ekranowego, spędzanego przed komputerem, laptopem, smartfonem czy telewizorem. Internet obecnie ułatwia wszelkie formy kształcenia i pracy na odległość, jednocześnie powodując powstawanie u dzieci uzależnienia, które ma daleko idące skutki. Patrząc z praktycznego punktu widzenia poradni endokrynologicznej, widać znaczne przyrosty masy ciała u pacjentów już zmagających się z nadwagą i otyłością, ale także u dotychczas szczupłych dzieci. Oprócz tego widać również pogorszenie jakości i skrócenie czasu snu (szczególnie spowodowane późnym zasypianiem dzieci w czasie intensywnego wzrastania i skoku pokwitaniowego). Spowodowało to u części pacjentów zahamowanie tempa wzrastania czy niesatysfakcjonujący przyrost wysokości w dłuższym przedziale czasowym. Przy takiej konstelacji pomiarów wysokości i masy ciała można by doszukiwać się poważnych przyczyn otyłości, jak choćby zespół Cushinga, jednak to wpływ pandemii i zmian w stylu życia. Niejednokrotnie wystarczy dobrze zebrany wywiad oraz zmiana nawyków i stylu życia przy bacznym monitorowaniu tempa wzrastania.
Jakie są przyczyny otyłości u dzieci i młodzieży?
Regulacja energetyczna organizmu podlega zarówno wpływom genetycznym, jak środowiskowym. O ile czynnik środowiskowy nie podlega większej dyskusji, o tyle genetyczne uwarunkowanie otyłości jest stałym przedmiotem badań, których rezultaty nie zawsze są jednoznaczne. Badania epidemiologiczne od dawna wskazywały, że otyłość może być charakterystyczną cechą niektórych rodzin. Jednak samo stwierdzenie współzależności pomiędzy otyłością u rodziców i dzieci nie mówi nic o czynniku genetycznym, ponieważ dzieci uczą się od rodziców tych samych nawyków żywieniowych i trybu życia, a więc na podłoże genetyczne
nakładają się czynniki zewnętrzne. Ponadto uznanie faktu, że czynniki genetyczne biorą udział w regulacji osobniczej masy ciała, nie jest równoznaczne z poglądem, że cechę tę warunkują. Znamy obecnie monogenowe formy otyłości, których część potrafimy leczyć, ale olbrzymia większość przypadków otyłości wynika z wpływu wielu genów na rozwój nadmiernej masy ciała.
Nadmierna masa ciała u dzieci i nastolatków jest wypadkową indywidualnych czynników obejmujących metabolizm jednostki, nawyki żywieniowe i formy aktywności fizycznej oraz domowe otoczenie/środowisko promujące dodatni bilans energetyczny i siedzący tryb życia. Nadwaga i otyłość wynikają z przewlekłej przewagi ilości przyjmowanych kalorii z pożywienia nad wydatkiem energetycznym. W przypadku występowania nadwagi rodziców, a szczególnie u matki przed i w czasie ciąży, dziecko jest predysponowane do magazynowania tkanki tłuszczowej. Powoduje to powstanie otyłości dziecięcej i rozwinięcie zespołu metabolicznego.
Problem nadmiernej masy ciała związany jest z nieprawidłowym odżywianiem?
To prawda, dlatego niedożywienie matki przed i w czasie ciąży, jak również nadwaga i otyłość matki w czasie ciąży może w konsekwencji w późniejszym czasie wywołać powstanie otyłości u dziecka. Zaburzenia metaboliczne, zmiany epigenetyczne oraz zmiany w składzie mikrobioty jelitowej mogą mieć wpływ na rozwój późniejszej otyłości u potomstwa. Badania wykazały także ochronny wpływ dłuższego karmienia piersią na prawidłowy metabolizm, wzorce żywieniowe i prawidłowy skład ciała.
Ogromny wpływ na stan odżywienia mają także prawidłowe nawyki żywieniowe u najmłodszych dzieci, do 2. roku życia, m.in. unikanie wysokiej zawartość cukru, soli i tłuszczu w diecie…
Podawanie dziecku zbyt dużych porcji i nadmierne karmienie zakłóca wykształcenie prawidłowego łaknienia. U starszych dzieci i nastolatków znaczenia nabierają niezdrowa dieta oraz wpływ rówieśników na odżywianie.
Predyktorami nadwagi i otyłości u dzieci są także brak właściwej aktywności fizycznej, niechęć czy trudności w uprawianiu sportu i ćwiczeń fizycznych, rosnąca akceptacja dla siedzącego trybu życia i wzrastająca ilość czasu spędzanego ?przed ekranem?. Problemy te mogą wynikać z przyczyn kulturowych, niedostatecznej wiedzy rodziców o zdrowym stylu życia, statusu socjoekonomicznego rodziny.
Jak wygląda dziś diagnozowanie i leczenie otyłości u dzieci i młodzieży? Czy coś zmieniło się w tej kwestii w ostatnich latach?
Diagnozowanie otyłości rozpoczynamy jak zwykle od szczegółowego wywiadu, następnie badania fizykalnego, zlecamy także badania laboratoryjne i obrazowe. Duże znaczenie mają badania składu masy ciała oraz BMR pozwalające na dobranie właściwej diety dla dziecka oraz określenie właściwej formy wysiłku fizycznego. Mamy coraz lepsze możliwości określania i badania wysiłku fizycznego. Olbrzymi postęp dokonał się w dziedzinie genetyki i biologii molekularnej. Pozwala to na badanie różnych przyczyn otyłości. Rozwój biologii molekularnej i badan genetycznych pozwolił na opracowanie leczenia monogenowych form otyłości.
Jakie są nowe możliwości terapeutyczne leczenia otyłości u młodych osób w wieku 12-17 lat? Od maja tego roku w Unii Europejskiej mamy zarejestrowany pierwszy lek, który może być stosowany w leczeniu otyłości u tej grupy chorych. Co to oznacza dla lekarza praktyka, który do tej pory mógł zaproponować jedynie modyfikację stylu życia?
Leczenie otyłości opiera się na zmianie stylu życia, postepowaniu dietetycznym oraz dobraniu właściwej aktywności fizycznej dla dziecka. Przez wiele lat w terapii dzieci praktycznie nie mieliśmy możliwości leczenia farmakologicznego, stąd duże nadzieje związane z lekiem zarejestrowanym w kwietniu tego roku do leczenia otyłości w populacji wieku rozwojowego. Nauczony doświadczeniem ostatnich lat, myślę, że czas pokaże, jakie rezultaty stosowania tego leczenia będziemy obserwować u dzieci i młodzieży. Oby jak najlepsze. Dla młodzieży dotkniętej otyłością olbrzymią możemy po próbach klasycznego leczenia zaproponować leczenie bariatryczne.
Rozmawiała: Anna Kopras-Fijołek