Przydomki, dodawane do imion królów czy książąt, miały charakter wyróżniający, określały cechy najbardziej charakterystyczne dla danego władcy zdaniem współcześnie mu żyjących bądź potomnych. Imiona rządzących, szczególnie z jednej dynastii, często się powtarzały, czasem też danego władcę opatrywano więcej niż jednym przydomkiem. W grupie wielu przykładów można odnaleźć także takie, które mogą świadczyć o chorobach, dolegliwościach, przewlekłych urazach.
Podejmując próbę pogrupowania przydomków, najprostszy jest ich
podział na dwa, mianowicie przydomki określające cechy pozytywne oraz przydomki o zabarwieniu negatywnym. Do pierwszych z pewnością zaliczają się miana takie jak ?Wielki?, ?Odnowiciel?, ?Szczodry?, ?Prawy?, także ?Pobożny?, ?Wyznawca? czy też ?Ptasznik?, ?Żeglarz? (świadczące o umiejętnościach praktycznych). Z kolei przydomki negatywne to na przykład ?Okrutny?, ?Gnuśny? czy ?Dojutrek?, do tej grupy można by włączyć także przydomki mogące świadczyć o przebytych (bądź doświadczanych) chorobach, choć być może nie są one jednoznacznie negatywne, a raczej pejoratywne, względnie prześmiewcze. Przydomków tych raczej nie używano za życia tych, których dotyczyły. Poniżej przedstawiam ich krótki wybór, z propozycjami interpretacji.
IVAR RAGNARSON, znany jako ?IVAR BEZ KOŚCI? (staronord. Ívarr hinn Beinlausi), był wodzem wikińskim, stojącym wraz z braćmi na czele tzw. Wielkiej Pogańskiej Armii, która w IX stuleciu podbijała anglosaskie królestwa, funkcjonujące na obszarze ówczesnej Anglii. Był jednym z synów na poły legendarnego wodza wikingów Ragnara Lodbroka i Aslaug, jednej z żon Ragnara. Wszystkie te postaci stały się popularne dzięki serialowi telewizyjnemu ?Wikingowie?, emitowanemu od 2013 roku (skądinąd, jest on nieco ahistoryczny w co najmniej kilku szczegółach). Istnieje kilka interpretacji dosyć osobliwego przydomka Ivara. Według jednej z nich wyrażenie ?bez kości? miało być oględnym określeniem impotencji. Inna tłumaczy ów przydomek jako synonim węża. Istnieje również hipoteza, sformułowana na podstawie sag, spisanych jednak kilka wieków po wydarzeniach, które stanowią ich treść (wymagają one zatem weryfikacji). W myśl tej hipotezy Ivar miałby cierpieć na chorobę zbliżoną do wrodzonej łamliwości kości (Osteogenesis imperfecta), objawiającej się nadmierną kruchością kości, prowadzącą do złamań nie tylko w wyniku urazów, ale także samoistnych. W sagach na temat Ivara zawarto między innymi
wzmiankę, jakoby posiadał ?jedynie coś w rodzaju chrząstek w miejscu, gdzie powinny być kości? i przez to potrzebował kul, których używał także podczas bitwy. Ułomność, rzeczywista lub nie, nie stanowiła wszakże przeszkody, by Ivar bez kości przeszedł do historii jako wielki strateg, ale także bezwzględny i bezlitosny najeźdźca.
HARALD I SINOZĘBY, duń. Harald I Bl?tand (data ur. nn. ? zm. 986?), był królem Danii (od ok. 936 roku), który wprowadził do tego kraju chrześcijaństwo, a około 970 roku narzucił zwierzchnictwo Norwegii. Panował krótko, wpierw utraciwszy część terytorium na rzecz cesarza Ottona II, po piętnastu latach pokonany i wypędzony przez syna, Swena I Widłobrodego (przydomek równie malowniczy co przydomek ojca). Jednak fakt, że król Harald władał Danią i Norwegią, powoduje, że bywa on postrzegany jako zjednoczyciel Skandynawii. Tak się stało w 1996 roku, kiedy to, w toku opracowywania nowej technologii bezprzewodowej
komunikacji krótkiego zasięgu, mającej w ujednoliconym standardzie połączyć przemysł komputerowy z technologią telekomunikacyjną, na spotkaniu w szwedzkim Lund zaproponowano dla niej nazwę ?Bluetooth? (ang. blue ? niebieski, ale także siny, tooth ? ząb), od przydomka króla zjednoczyciela. Jaka jest wszakże geneza tegoż przydomka? Według tradycyjnego tłumaczenia cechą zewnętrzną króla Haralda miał być rzucający się w oczy, ściemniały ząb. W języku staronordyjskim słowo blár oznaczało między innymi ciemny kolor. Być może ząb doznał urazu w czasie starcia lub w wyniku wypadku i następnie uległ martwicy? Wyjaśnienie to jest kwestionowane przez część historyków, na pewno też przydomek ten nie był używany za życia władcy, pojawił się bowiem po raz pierwszy w źródle XII-wiecznym, a więc około dwustu lat po śmierci Haralda.
BOLESŁAW III KRZYWOUSTY (1086-1138) był synem Władysława I Hermana i Judyty czeskiej, córki króla Czech Wratysława II, w latach 1102-1107 księciem małopolskim, śląskim i sandomierskim, następnie zaś, po pokonaniu przyrodniego brata Zbigniewa, księciem Polski. Nie jest jasne, czy dość, moim zdaniem, oryginalny i intrygujący przydomek księcia pojawił się już za jego życia. Współczesny Bolesławowi Gall Anonim w swojej ?Kronice polskiej? tak go nie nazywał, jednak być może jedynie dlatego, że nie mógł, dzieło to nosi bowiem cechy tekstu pochwalnego na cześć księcia. Tłumaczenie przydomka jest dwojakie: z jednej strony skazuje się na cechę (wadę) fizyczną, z drugiej ? na skazę moralną, określenie „krzywousty? miałoby bowiem znaczyć tyle co ?krzywoprzysięzca?. Drugie
tłumaczenie wiązane jest z oślepieniem Zbigniewa po tym, jak Bolesław zgodził się na powrót brata do Polski, co nastąpiło w 1111 roku. Czyn ten spotkał się z negatywnym odbiorem wśród społeczeństwa, na księcia została też prawdopodobnie nałożona ekskomunika, co wymusiło na nim odbycie publicznej pokuty. Wracając do tłumaczenia pierwszego, Jan Długosz (XV w.) pisał o Bolesławie, że ?miał on usta po jednej stronie nieco skrzywione? (co zostało oddane na XIX-wiecznym obrazie wyobrażającym księcia). Przyczyną tego zniekształcenia miał być, zdaniem Długosza, wrzód, na który chorował książę w młodości. W 1974 roku, w trakcie badań
archeologicznych prowadzonych w katedrze w Płocku (gdzie według tradycji pochowano Bolesława), odnaleziono przemieszane szczątki kostne
siedemnastu ludzi, wśród nich czaszkę cechującą się patologiczną asymetrią twarzy, należącą do mężczyzny, który w chwili śmierci liczył sobie ponad pięćdziesiąt lat. Niestety, miejsce pochówku Bolesława (jak i okoliczności jego zgonu) nie zostały odnotowane we współczesnych tym wydarzeniom źródłach, nie są zatem bezsprzeczne, a katedrę płocką,
jako miejsce spoczynku księcia, wskazuje dopiero Jan Długosz. Nie jest zatem pewne, czy wspomnianą czaszkę przypisywać księciu. Jej badania wykazały, że przyczyną asymetrii była hipoplazja kłykcia stawowego żuchwy, zmiana patologiczna powstała prawdopodobnie w wyniku komplikacji okołoporodowych. Jeśli zatem czaszkę tę przypisać księciu, przytoczona zmiana patologiczna mogła przyczynić się do śmierci matki Bolesława, która nastąpiła w grudniu 1086 roku, kilka miesięcy po rodzeniu syna.
MIESZKO I (IV) PLĄTONOGI (ur. między 1131 a 1146, zm. 1211) był synem Władysława II Wygnańca i Agnieszki, córki margrabiego Austrii, wnukiem Bolesława III Krzywoustego. Działał w początkowym okresie ?czasu zamieszek, niezgody i domowych wojen? (jak określono już w 1318 roku tzw. rozbicie dzielnicowe), władając częścią Śląska, a pod koniec życia na krótko całą Polską, jako książę zwierzchni. Sukces ten, jak i dość długie jak na warunki średniowiecza życie, zdają się wykluczać kalectwo, jakie się Mieszkowi za sprawą przydomka przypisuje. Miano ?Plątonogi? można byłoby bowiem odnosić na przykład do osoby dotkniętej pląsawiczymi
ruchami kończyn, co z kolei wskazywać by mogło na uszkodzenie
ośrodkowego układu nerwowego lub porażenie mózgowe. W niektórych
XIII-wiecznych źródłach przydomek ?Plątonogi? odnoszony jest do młodszego brata Mieszka, Konrada, z kolei Mieszko określany jest jako ?Laskonogi? (odwrotną sytuację spotykamy na przykład w pracy Andrzeja
Jureczki pt. ?Testament Krzywoustego? z serii ?Dzieje Narodu i Państwa Polskiego?). Przydomek ?Laskonogi? jest jednak najczęściej kojarzony (niejako tu ?zarezerwowany?) z innym wnukiem Bolesława III, księciem Władysławem z Piastów wielkopolskich (ur. między 1161 a 1166/1167, zm. 1231), synem Mieszka III Starego i Eudoksji, księżniczki ruskiej. Zdaniem Jana Długosza przydomek ten odnosił się do cechy fizycznej księcia, którą były długie i cienkie nogi.
OTTO IV ZE STRZAŁĄ, niem. Otto IV. mit dem Pfeil (ok. 1238- 1308), był margrabią brandenburskim z rodu Askańczyków, rządzącym wraz z braćmi
częścią Brandenburgii (na Stendal). Prowadził agresywną politykę, wchodząc w konflikty praktycznie ze wszystkimi sąsiadami, a także z kuzynami z odrębnej linii Askańczyków (na Salzwedel). Brał zapewne
udział (nie bezpośredni) w morderstwie króla polskiego Przemysława
II w Rogoźnie, w środę popielcową 8 lutego 1296 roku. W 1280 roku, w bitwie pod Staßfurtem, którą stoczono w związku z dążeniem Ottona,
by arcybiskupstwo w Magdeburgu objął jego młodszy brat Eryk,
margrabia został zraniony w głowę strzałą, która w niej utkwiła. Według
tradycji strzały nie udało się wyciągnąć, miała tkwić w czaszce Ottona
?przez jakiś czas? albo nawet ?przez wiele lat?.
Opracowanie: MARCIN WIĘCEK