Więcej

    Marcin Więcek: Warszawskie ulice medyczne

     

    Najnowsze informacje o XXI Gali Nagród Złoty OTIS
    blank

    W 1968 roku ukazała się praca zbiorowa zatytułowana: „Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic Warszawy”. Na podstawie tej książki, po jej dość wnikliwym przekartkowaniu, można odnotować jedenaście warszawskich ulic, których nazwy upamiętniają lekarzy (rzecz jasna jest to stan na rok 1968). Lekarze, wybrani na patronów stołecznych ulic, znaleźli się w gronie około sześciuset innych postaci reprezentujących rozmaite dziedziny działalności: władców i polityków, ludzi nauki i artystów, działaczy społecznych, wojskowych, poetów i innych.

    blank
    Ryc. 1. Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic Warszawy, Grażyna Kieniewiczowa, Alina Sokołowska (red.), Warszawa 1968, skan strony przedniej okładki.

    Odłóżmy jednak na moment wymienioną wyżej książkę (Ryc. 1), po to by wspomnieć o tych warszawskich ulicach, których nazwy mają nieco bardziej ogólny, bo nieodnoszący się do konkretnych ludzi, związek z szeroko rozumianą medycyną. Oto nieopodal skrzyżowania wielkomiejskich arterii, w okolicy intrygującego formą gmachu mieszczącego Główny Urząd Statystyczny (w rzucie poziomym budynek ten ma kształt trójskrzydłowego wiatraka), znajduje się wąska, kameralna i przesłonięta zielenią ulica Lekarska (Ryc. 2). Została wytyczona w dwudziestoleciu międzywojennym i z tego też czasu pochodzi jej zabudowa (co ciekawe, architektura obydwu stron ulicy ma odmienny względem siebie charakter). Przy Lekarskiej zamieszkiwali przed wojną między innymi politycy, artyści, prawnicy, a także lekarze, ci ostatni podobno w znacznej liczbie, stąd przypuszczalnie nazwa ulicy.

    blank
    Ryc. 3. ?Pacjent z nagniotkiem u cyrulika?, Joos van Craesbeeck (autorstwo przypisywane), XVII w., olej na desce
    blank
    Ryc. 4. Justyna Budzińska–Tylicka. Zdjęcie wykonano między 1921 a 1935 (autor nieznany).
    blank
    Ryc. 5. ?Doktór medycyny Tytus Chałubiński profesor Warszawskiego Uniwersytetu?, grafika Wawrzyńca Walkiewicza, l. 90. XIX w.

    W przyłączonym do Warszawy w 1957 roku Rembertowie znajduje się ulica Cyrulików. Zabrakło natomiast w jej okolicy, podobnie jak i w całej Warszawie, ulicy o nazwie Balwierzy (czy też Balwierskiej). Słowa ?balwierz? i ?cyrulik? traktowane są synonimicznie; określano nimi osoby, które parały się fryzjerstwem, a także wykonywały zabiegi takie jak puszczanie krwi, wyrywanie zębów, nastawianie złamań oraz inne (Ryc. 3). Są natomiast w Warszawie dwie ulice Apteczne, jedna w dzielnicy Praga-Południe (w pobliżu ronda Wiatraczna), druga na obszarze włączonej do Warszawy w 2002 roku Wesołej.

    Wróćmy wszakże do stołecznych ulic opatrzonych nazwiskami lekarzy, jak wspomniano we wstępie jest ich w Warszawie jedenaście (według stanu na rok 1968). Na Pradze-Północ znajduje się ulica Justyny Budzińskiej–Tylickiej, nazwę nadano w 1960 roku. Patronka ulicy(Ryc. 4), żyjąca w latach 1867-1936, dyplom lekarski uzyskała we Francji w 1898 roku. W 1907 wróciła do Warszawy (gdzie przebywała we wczesnej młodości). Oprócz pracy w zawodzie, początkowo w jednym z warszawskich szpitali, a w późniejszym czasie w ramach własnej praktyki lekarskiej, udzielała się społecznie i politycznie, będąc członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W 1926 roku założyła Towarzystwo Lekarek Polskich, w 1931, wraz Tadeuszem Żeleńskim (ps. ?Boy?), Towarzystwo Świadomego Macierzyństwa. Miała też udział w szeregu innych inicjatyw na rzecz kobiet (w tym kobiet ciężarnych) oraz dzieci ze środowisk robotniczych.

    Tytus Chałubiński (1820-1889, Ryc. 5), lekarz, przyrodnik i społecznik, patronuje dużej śródmiejskiej ulicy, biegnącej na przedłużeniu alei Jana Pawła II w kierunku mniej więcej południowym, pomiędzy Alejami Jerozolimskimi a Koszykową. Praktykę lekarską odbywał w Warszawie, w szpitalu Ewangelickim przy ul. Karmelickiej. W 1857 został ordynatorem szpitala im. Dzieciątka Jezus. Był też profesorem na Wydziale Lekarskim Szkoły Głównej Warszawskiej, gdzie pracował jako wykładowca oraz kierownik jednej z klinik. W 1881 stanął na czele Komitetu Zarządzającego Kasą im. Józefa Mianowskiego ? założoną we wspomnianym roku w Warszawie instytucją wspierającą polską naukę. Warszawa nie była jednak wyłącznym miejscem działalności Chałubińskiego, jest on bowiem uważany za odkrywcę Zakopanego w kontekście właściwości leczniczych panującego tam klimatu. Był współtwórcą Towarzystwa Tatrzańskiego (1873), a także dwóch zakopiańskich placówek oświatowych: szkoły zawodowej przemysłu drzewnego, tzw. szkoły snycerskiej (1876), oraz szkoły koronkarskiej (1883). Jako miłośnik regionu Chałubiński gromadził wszystko, co z nim związane, tworząc kolekcję o szerokim spektrum tematycznym; znalazły się w niej zbiory z zakresu botaniki, zoologii, geologii, etnografii, a także pamiątki turystyczne. Zbiory te stały się podstawą do utworzenia Muzeum Tatrzańskiego, które od początku swojego istnienia (1889) nosi imię Tytusa Chałubińskiego.

    blank
    Ryc. 6. Ulica Mianowskiego widziana z ulicy Filtrowej
     (w głębi widoczny fragment jej zabudowy), październik 2011, fot. ?Panek?.
    blank
    Ryc. 7. Józef Mianowski wg drzeworytu Aleksandra Regulskiego, 1879.

    Wspomnienie o Tytusie Chałubińskim daje sposobność omówienia kolejnych sylwetek lekarzy-patronów warszawskich ulic, związanych czy też kojarzonych z Chałubińskim. Oto w dzielnicy Ochota biegnie półkoliście względem placu Narutowicza zabytkowa ulica Józefa Mianowskiego, wytyczona w latach dwudziestych,z przeważającą zabudową z tego czasu (Ryc. 6). Józef Mianowski (1804-1879, Ryc. 7), patron fundacji wspierającej polską naukę (o czym wspomniano powyżej), był lekarzem, profesorem fizjologii w wileńskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, następnie profesorem ginekologii i pediatrii oraz kierownikiem kliniki dziecięcej i położniczej w Petersburgu, natomiast w latach 1862-1869 profesorem i rektorem Szkoły Głównej Warszawskiej. Jego postawa, jako rektora wspomnianej placówki, pozwoliła wielu studentom uczestnikom powstania styczniowego uniknąć represji ze strony władz zaborczych, na przykład figurowali oni na fikcyjnych listach obecności szkoły. Inną postacią, którą można by w ?ulicznym? kontekście niniejszego artykułu skojarzyć z Tytusem Chałubińskim, jest Władysław Matlakowski (1850-1895), lekarz oraz etnograf (Ryc. 8). Ulica Władysława Matlakowskiego znajdowała się w zachodniej części dzielnicy Wola, na terenie obecnego obszaru MSI (Miejski System Informacji) Ulrychów (około 1988 roku ulica ta znika z planu miasta). Władysław Matlakowski był chirurgiem, ordynatorem II Oddziału Chirurgicznego Szpitala Dzieciątka Jezus, gdzie 54 łóżka przeznaczone były dla kobiet. Stosował tam w szerokim zakresie antyseptykę, pod wpływem praktyki odbytej u Josepha Listera (uważanego za twórcę antyseptyki) w ramach zagranicznych wyjazdów o charakterze naukowym. Matlakowski chorował na gruźlicę (która ostatecznie stała się przyczyną jego przedwczesnej śmierci), z tego powodu wyjeżdżał do miejscowości klimatycznych, w tym do Zakopanego, w którym przebywał kilkakrotnie, niekiedy na dłuższe okresy. Zafascynowany miejscową kulturą i sztuką, został badaczem góralszczyzny. Był także tłumaczem z języka angielskiego, w jego dorobku na tym polu figuruje m.in. przekład ?Hamleta?.

    Prostopadle do ulicy Chałubińskiego biegnie w kierunku w przybliżeniu zachodnim ulica Wojciecha Oczki. Jej patron (1537?1599), lekarz nadworny królów Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, był badaczem chorób wenerycznych i autorem pierwszej polskiej pracy na ten temat, zatytułowanej ?Przymiot? (Ryc. 9), w której mowa jest przede wszystkim o syfilisie. Wykonane na zlecenie Stefana Batorego badania właściwości leczniczych źródeł zaowocowały inną ważną pracą pt. ?Cieplice? (wyd. Kraków 1578), w której Oczko sklasyfikował występujące w Polsce wody, opisał ich właściwości lecznicze oraz sposoby stosowania, co czyni go prekursorem polskiej balneologii.

    W dzielnicy Białołęka, częściowo przez osiedle Henryków, a po części przez Żerań, przebiega ulica Aleksandra Fleminga, żyjącego w latach 1881-1951 szkockiego lekarza i mikrobiologa (Ryc. 10), który w 1929 odkrył bakteriobójcze działanie grzybni pędzlaka z gatunku Penicillium notatum Westling (wyodrębnienie i zastosowanie kliniczne penicyliny nastąpiło kilkanaście lat później). Pod adresem A. Fleminga 2 znajdują się Tarchomińskie Zakłady Farmaceutyczne Polfa S.A., to tutaj 8 grudnia 1948 roku wyprodukowano pierwsze cztery gramy polskiej penicyliny.

    Na obszarze Starej Pragi znajduje się ulica Karola Marcinkowskiego (1800-1846, Ryc. 11), lekarza społecznika i filantropa, uczestnika powstania listopadowego (w bitwie pod Grochowem został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari), lekarza służby sanitarnej w powstaniu, zasłużonego na polu działalności społeczno–gospodarczej w rodzinnym Poznańskiem. Inny lekarz społecznik, Stanisław Markiewicz (1839- 1911, Ryc. 12), patronuje od roku 1921 oddanemu do użytku szesnaście lat wcześniej wiaduktowi na przedłużeniu ulicy Karowej (Ryc. 13). Z funkcji zawodowych, jakie pełnił, można wymienić stanowisko naczelnego lekarza Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Markiewicz dbał również o poprawienie niełatwych w końcu XIX wieku warunków życia w Warszawie, zwłaszcza dla jej najuboższych mieszkańców. Był zatem propagatorem kanalizacji miasta, a także twórcą kolonii dla ubogich dzieci ? wypoczynek w sezonie letnim poza Warszawą dawał możliwość ratowania ich zdrowia.

    Na Muranowie przebiega ulica Ludwika Zamenhofa (1859-1917, Ryc. 14). W latach 1898-1915 późniejszy patron tej ulicy (nazwę nadano w latach 20. XX w.) mieszkał przy niej i pracował, w miejscu, gdzie współcześnie stoi wybudowany po II wojnie światowej budynek pod nr 5 (na przełomie XIX/XX w. przebiegająca tu ulica nosiła nazwę Dzika). Zamenhof był lekarzem okulistą, ale bardziej znany jest światu jako twórca międzynarodowego języka esperanto. W 1887 roku wydał w Warszawie książkę ?Lingvo internacia (Język między-narodowy)? pod pseudonimem ?Doktór Esperanto?; stąd właśnie pochodzi nazwa wymyślonego przez Zamenhofa języka, który znajdował ? i nadal znajduje ? grono użytkowników i entuzjastów (w 1959 roku odbył się w Warszawie 44. Kongres Esperantystów). Zamenhof dokonał tłumaczeń na esperanto wielu dzieł, są wśród nich prace Szekspira, Goethego, Moliera, Gogola, a także Stary Testament.

    Franciszek Raszeja (1896-1942, Ryc. 15), chirurgi ortopeda, patronuje ulicy znajdującej się na osiedlu Koło. Jest autorem około pięćdziesięciu specjalistycznych publikacji z dziedziny ortopedii, ogłoszonych w kraju i za granicą. Zginął 21 lipca 1942 roku na terenie warszawskiego getta, podczas konsylium w domu przy ulicy Chłodnej.

    W Miedzeszynie, będącym częścią dzielnicy Wawer, przebiega ulica Heleny Wolff (1915-1944, Ryc. 16), lekarki, pracowniczki warszawskich szpitali, w tym szpitala św. Ducha przy ul. Elektoralnej 12.

    blank
    Ryc. 8. ?Ś. p. d-r Władysław Matlakowski?, grafika z 1895.
    blank
    Ryc. 9. Wojciech Oczko, ?Przymiot?, Kraków 1581.
    blank
    Fleming na znaczku pocztowym z Wysp Owczych, wykonanym przez polskiego grawera Czesława Słanię, 1983.

    * * *

    Przedstawiony powyżej, szybki przegląd tych patronów warszawskich ulic, którzy byli lekarzami, pokazuje, że szeroko pojęty obszar medycyny stanowił jedynie część pola ich działalności. W wielu przypadkach aktywność zawodowa stanowiła dla tych ludzi punkt wyjścia do działań (i osiągnięć) w innych, pozamedycznych dziedzinach; często z racji rozległych horyzontów myślowych i wrażliwości poświęcali się tym innym dziedzinom być może bardziej niż medycynie. Należy tutaj spojrzeć także na drugą stronę medalu: bywało, że ludzie niezwiązani zawodowo z medycyną mieli ogromny wpływ na jej rozwój, chociażby chemik Louis (Ludwik) Pasteur, twórca podstaw mikrobiologii i immunologii, czy fizyk Wilhelm Conrad Röntgen, odkrywca promieni X (tzw. promieniowanie rentgenowskie). Obydwaj wymienieni mają swoje ulice w Warszawie.

    Powyższego tekstu w żadnym razie nie należy traktować jako zestawu biogramów przywołanych w nim osób; wiele faktów z ich życia zostało pominiętych, chociażby z racji ograniczenia, jakie narzucają ramy objętościowe niniejszego artykułu. Praktycznie wszyscy przedstawieni powyżej ludzie mogliby stać się bohaterami osobnych tekstów.

    Jak już kilkakrotnie wspomniałem, podstawą powyższego wykazu warszawskich ulic upamiętniających lekarzy jest książka wydana w 1968 roku, obrazuje zatem stan na ten rok. Jest prawdopodobne, że czytelnik zapyta o stołeczne ?ulice medyczne?, którym miano nadano po tej dacie. Kompleksowy wykaz takich ulic to, ponownie, temat na odrębny tekst. Tutaj wspomnę tylko o tych, na które natrafiłem w toku pisania tekstu niniejszego, między innymi dlatego, że dzieje życia ich patronów związane były z losami bohaterów powyższego artykułu, a także dlatego, że najzwyczajniej w świecie (prawdopodobnie drogą nie do końca uchwytnych podświadomych skojarzeń) ulice takie mi się przypomniały (bez świadomie poczynionej szkody dla innych). A zatem, w południowo-wschodniej części obszaru Ursynów Centrum znajduje się ulica Ludwika Hirszfelda (1884-1954), twórcy przyjętych na całym świecie w 1928 roku oznaczeń grup krwi (0, A, B, AB), który oznaczył również czynnik Rh, wraz z niemieckim uczonym, Baronem E. von Dungernem; na Żoliborzu mamy ulicę Ludwika Rydygiera (1850-1920), chirurga,który jako pierwszy na świecie wykonał resekcję żołądka; nad Wisłą, odcinkowi lewobrzeżnych bulwarów po stronie północnej mostu Gdańskiego, od 2017 roku patronuje Zbigniew Religa (1938-2009), twórca polskiej szkoły transplantologii serca, który jest również patronem ronda na osiedlu Stary Imielin.

    blank
    Ryc. 11. Portret Karola Marcinkowskiego, grafika Stanisława Łukomskiego z 1867.
    blank
    Ryc. 12. ?Dr Stanisław Markiewicz?, fotografia zamieszczona w ?Tygodniku Ilustrowanym? z 1895 roku.
    blank
    Ryc. 13. ?Wiadukt Markiewicza w Warszawie?, maj 2017. Zaprojektowany i wybudowany na początku XX wieku, łączy w sobie cechy dzieła inżynieryjnego, architektonicznego i rzeźbiarskiego; jest w mojej opinii jednym z najciekawszych zabytków Warszawy.
    blank
    Ryc. 14. Zdjęcie portretowe Ludwika Zamenhofa, pocz. XX w
    blank
    Ryc. 15. Franciszek Raszeja. Fotografia opublikowana na stronie Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego, którego F. Raszeja był współzałożycielem oraz członkiem w Zarządzie Głównym Towarzystwa.
    blank
    Ryc. 16. Helena Wolff.

    Autor Marcin Więcek

    blank
    Świat Lekarza
    Świat Lekarza
    Świat Lekarza to opiniotwórcze pismo, portal i platforma medialna, skierowana do lekarzy, poruszająca tematykę systemu ochrony zdrowia oraz poszczególnych dziedzin medycyny, m.in. kardiologii, onkologii, pulmonologii, urologii, diabetologii, okulistyki, chorób rzadkich.

    Więcej od autora

    Chcesz być na bieżąco z informacjami ze świata medycyny?

    Zaprenumeruj bezpłatnie ŚWIAT LEKARZA 3D