Przemoc domowa jest globalnym problemem opieki zdrowotnej. Lekarz jest często pierwszą osobą, której ofiara przemocy decyduje się ujawnić swój problem. Pracownicy ochrony zdrowia poprzez właściwe rozpoznawanie i leczenie skutków przemocy mogą mieć istotny udział w budowaniu systemu pomocy ofiarom przemocy domowej.
Bycie ofiarą przemocy można uznać za poważny czynnik ryzyka wielu chorób i schorzeń. Istnieje silna zależność między przemocą ze strony partnera a pogorszeniem stanu zdrowia ofiary. Wiele kobiet doświadczających przemocy boryka się z bezpośrednimi obrażeniami ciała, z chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz problemami związanymi ze zdrowiem psychicznym (por. Campbell, 2002; Bonomi i in., 2007; WHO, 2013; Wong i Mellor, 2014, Kluczyńska, 2017).
Definicja przemocy
W polskim prawie przemoc w rodzinie została zdefiniowana w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.
Zgodnie z definicją przyjętą przez Konwencję Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet (2011) przemoc domowa to wszelkie akty przemocy fizycznej, seksualnej, psychicznej lub ekonomicznej w rodzinie lub w domu między byłymi lub obecnymi małżonkami bądź partnerami, bez względu na to, czy sprawca dzieli lub dzielił to samo miejsce zamieszkania z ofiarą. Do jednej z najczęstszych form przemocy w rodzinie należy ta skierowana przeciwko kobietom. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni doświadczają przemocy fizycznej i seksualnej, której sprawcami są ich partnerzy i często są poddawane z ich strony systematycznym i długotrwałym prześladowaniom. Znacznie częściej padają ofiarą morderstw ze strony swoich partnerów (Makara-Studzińska, Grzywa i Turek, 2005; WHO, 2013).
Z raportu Agencji Praw Podstawowych UE (2014) dotyczącego rozpowszechnienia przemocy w krajach UE wynika, że: 33 proc. kobiet doświadczyło przemocy fizycznej lub seksualnej po ukończeniu 15. roku życia; 22 proc. kobiet doświadczyło przemocy fizycznej lub seksualnej ze strony partnera; 5 proc. wszystkich kobiet, które wzięły udział w badaniu, zostało zgwałconych; 33 proc. kobiet doświadczyło w dzieciństwie przemocy fizycznej lub seksualnej ze strony osoby dorosłej.
Problemy zdrowotne ofiar przemocy domowej
Przemoc domowa jest obarczona dużym ryzykiem problemów zdrowotnych. Kobiety będące jej ofiarami częściej korzystają z pomocy medycznej, w tym pogotowia ratunkowego i szpitalnych oddziałów ratunkowych. Wiele ofiar doznaje poważnych uszkodzeń głowy, takich jak pęknięcie podstawy czaszki oraz złamań kości kończyn, nosa, szczęki, co wiąże się z powikłaniami neurologicznymi, np. wstrząśnienie mózgu (Karakuła i in., 2011). Cechuje je większa skłonność do somatyzacji, specyficznych problemów zdrowotnych oraz ogólna większa liczba objawów somatycznych (McCauley i in., 1995). Najczęściej borykają się z takimi schorzeniami somatycznymi jak: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, kamienie żółciowe, zaburzenia krążenia, nadciśnienie tętnicze, niezróżnicowany ból w klatce piersiowej, niezróżnicowany ból brzucha i głowy, zaburzenia miesiączkowania, infekcje macicy, infekcje pęcherza, przewlekły ból w miednicy, choroby weneryczne, w tym HIV/AIDS (Campbell, 2002; Bonomi i in., 2009). Kobiety doświadczające przemocy są o 16 proc. bardziej narażone na urodzenie dziecka z niską masą urodzeniową i ponad dwa razy częściej decydują się na aborcję. Najpoważniejszą konsekwencją przemocy w rodzinie jest śmierć. Z raportu WHO (2013) wynika, że blisko 40 proc. zabitych na świecie kobiet zostało zamordowanych przez swojego partnera.
Przemoc psychiczna powoduje występowanie większości skutków zdrowotnych, takich jak w przypadku przemocy fizycznej, i znacząco zwiększa ryzyko takich zaburzeń jak zapalenie stawów, przewlekły ból, migrena oraz inne częste bóle głowy, jąkanie się, przewlekły ból w obrębie miednicy, wrzody żołądka, zespół jelita drażliwego, częsta niestrawność, biegunki lub zaparcia (Coker i in., 2000).
Przemoc ze strony partnera jest główną przyczyną problemów ze zdrowiem psychicznym kobiet. Kobiety doświadczające psychicznej lub fizycznej przemocy ze strony partnera wykazują objawy depresji, lęku oraz PTSD, a także silniejsze tendencje samobójcze w porównaniu z kobietami niebędącymi ofiarami przemocy (Ruiz-Perez i Plazaola-Castano, 2005; Pico-Alfonso i in., 2006; Howard, Trevillion i Agnew-Davies, 2010; Salom i in., 2015). W przypadku kobiet, które wielokrotnie doświadczały przemocy lub doświadczały więcej niż jednej formy przemocy, istnieje większe ryzyko zaburzeń psychicznych i ich współwystępowania (Lagdon, Armour i Stringer, 2014). Istniejące wcześniej problemy związane ze zdrowiem psychicznym mogą również zwiększać podatność na przemoc w rodzinie (Cattaneo i Goodman, 2005; Bonomi i in., 2007; Friedman i Loue, 2007). Badacze podkreślają, że ofiary przemocy borykają się z problemami zdrowotnymi nawet wiele lat po zakończeniu związku, w którym doświadczały przemocy. Problemy te mogą objawiać się ogólnie złym stanem zdrowia, obniżeniem jakości życia oraz zwiększoną potrzebą korzystania z pomocy medycznej (Campbell, 2002; Zlotnick, Johnson i Kohn, 2006).
W różnych pracach badawczych wskazuje się, że ofiary przemocy domowej stanowią grupę szczególnego ryzyka dla występowania depresji (por. Al-Modallal, 2012; Jaquier, Hellmuth i Sullivan, 2013; Makara-Studzińska i Madej, 2015). Średni wskaźnik rozpowszechnienia depresji wśród kobiet doznających przemocy domowej wynosi 47,6 proc. (Golding, 1999). Z podwójnym ryzykiem występowania symptomów depresji mamy do czynienia u tych kobiet, które doznawały przemocy w okresie dzieciństwa (Ouellet-Morin i in., 2015). Ponadto doświadczanie przemocy w dzieciństwie prawie pięciokrotnie zwiększa ryzyko uzależnienia od substancji psychoaktywnych, prawie dwukrotnie ryzyko uzależnienia od alkoholu, prawie czterokrotnie ryzyko prób samobójczych oraz trzykrotnie ryzyko hospitalizacji psychiatrycznych w okresie dorosłości (Dąbkowska, 2006).
Przemoc seksualna wiąże się z większym nasileniem objawów depresji i większą częstotliwością podejmowanych prób samobójczych (Ruiz-Perez i Plazaola-Castano, 2005; Pico-Alfonso i in., 2006). Przemoc w rodzinie uważana jest za czynnik ryzyka samobójstwa zwłaszcza wtedy, gdy ofiara przemocy domowej cierpi na depresję i jest przekonana o braku możliwości zmiany swojej sytuacji. Brak odpowiedniej pomocy czy wsparcia w sytuacji ujawnienia przemocy może być ostatecznym impulsem do zachowań suicydalnych.
Przemoc stosowana przez bliską osobę o wiele bardziej sprzyja ujawnieniu się zespołu stresu pourazowego (PTSD) niż przemoc doznana ze strony obcych osób. Intymna relacja ze sprawcą jest niekorzystnym czynnikiem ryzyka PTSD u ofiar przemocy (Temple i in., 2007). Analizując związek pomiędzy doświadczeniem przemocy domowej i zespołem stresu pourazowego stwierdzono, że występowanie PTSD w grupie kobiet będących ofiarami przemocy wynosi od 33 do 90 proc. w zależności od badanej grupy, metodyki badania i czasu trwania przemocy (Stein i Kennedy, 2001; Coker i in.2005; Dąbkowska, 2009; Ogińska-Bulik, 2016). Kobiety doznające przemocy wykazywały mniej więcej trzy razy większe prawdopodobieństwo wystąpienia objawów PTSD i prawie dwukrotnie wyższe prawdopodobieństwo wystąpienia objawów dużej depresji w porównaniu z kobietami, które nie doznały przemocy w związkach (Fedovskiy, Higgins i Paranjape, 2008).
Gwałtowność i dotkliwość przemocy sprzyja utrzymywaniu się objawów PTSD przez dłuższy czas (Chung i Breslau, 2008). Na nasilenie objawów PTSD ma wpływ rodzaj doświadczanej przemocy. W grupie kobiet, które doświadczyły przemocy seksualnej ze strony partnera, istnieje większe prawdopodobieństwo diagnozy PTSD oraz większe nasilenie objawów tego zespołu w porównaniu z kobietami, które nigdy nie doświadczyły tego rodzaju przemocy (Norwood i Murphy, 2011). PTSD wiąże się ze zwiększoną częstością zachorowania na depresję, zaburzeniami lękowymi uogólnionymi, lękiem panicznym, zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym, nadużywaniem substancji psychoaktywnych (Barrett i in., 1996).
Przemoc w rodzinie ma również silny związek z nadużywaniem/uzależnieniem od środków psychoaktywnych, zaburzeniami snu i odżywiania oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu społecznym (Olshen i in., 2007). W porównaniu z kobietami, które nie doświadczyły agresji ze strony partnerów, kobiety ? ofiary przemocy fizycznej i seksualnej, prawie dwa razy częściej borykają się z problemem alkoholowym (WHO, 2013).
W związku z dużą częstością występowania przemocy domowej, jej konsekwencjami zarówno w sferze psychicznej, jak i zdrowiu somatycznym niezwykle ważne jest stworzenie odpowiednich warunków pomocy dla ofiar przemocy. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, 2013) podkreśla potrzebę podjęcia działań ? zarówno w zakresie zapobiegania przemocy, jak i zapewnienia profesjonalnej pomocy jej ofiarom.
Pomoc dorosłym ofiarom przemocy domowej
Obowiązujące przepisy prawa w Polsce, w tym szczególnie: Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie (na lata 2014-2020), ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 13 września 2011 roku w sprawie procedury ?Niebieskie Karty? ? nakładają określone zadania na przedstawicieli policji, pomocy społecznej, oświaty, ochrony zdrowia oraz komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w sytuacjach, gdy w ramach pełnienia czynności służbowych podejmą podejrzenie, że w rodzinie pacjenta/klienta stosowana jest przemoc. Podstawowym działaniem w takich przypadkach jest udzielenie osobom dotkniętym przemocą wsparcia, informacji o możliwościach pomocy w lokalnym środowisku oraz uruchomienie procedury ?Niebieskie Karty?. Istotą tej procedury jest zatrzymanie przemocy, dokonanie diagnozy i określenie planu pomocy danej rodzinie, w zakresie psychologicznym, medycznym, prawnym i socjalnym (np. udzielenie schronienia, pomocy materialnej). Pomoc realizowana jest przez tzw. zespoły interdyscyplinarne w gminach lub ? najczęściej ? grupy robocze, powołane przez zespoły do pomocy konkretnej rodzinie. W skład zespołów i grup roboczych wchodzą przedstawiciele wymienionych wcześniej podmiotów. Działania podejmowane w ramach prac zespołu interdyscyplinarnego są podstawą realizowania przez gminę jej obowiązków w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (Wrona, 2013).
Przedstawicielem ochrony zdrowia uprawnionym do uruchomienia procedury ?Niebieskie Karty? jest osoba wykonująca zawód medyczny: lekarz, pielęgniarka, położna i ratownik medyczny. Udział przedstawicieli ochrony zdrowia w procedurze ?Niebieskie Karty? sprowadza się do wszczęcia procedury, udzielenia informacji o możliwościach uzyskania pomocy i wsparcia oraz udziału w pracach zespołu interdyscyplinarnego i grupach roboczych. Wszczęcie procedury następuje poprzez wypełnienie formularza ?Niebieska Karta ? A? w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że została dotknięta przemocą w rodzinie. Jednocześnie osobie tej wręcza się formularz ?Niebieska Karta ? B?, zawierający podstawowe informacje o przemocy w rodzinie. Przedstawiciel ochrony zdrowia wszczynający procedurę ma za zadanie poinformować osobę, co do której istnieje podejrzenie, że została dotknięta przemocą w rodzinie, o możliwości otrzymania darmowego zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z przemocą w rodzinie. Informacja o tym, czy osoba została o tym pouczona oraz czy wydano takie zaświadczenia, musi również znaleźć się w formularzu ?Niebieska Karta ? A?. Po wypełnieniu formularza ?Niebieska Karta ? A? przedstawiciel ochrony zdrowia zobowiązany jest podpisać się czytelnie pod nim. Podpisany formularz ?Niebieska Karta ? A? należy skopiować, przy czym kopię zachować w miejscu wypełnienia formularza, a oryginał nie później niż w terminie siedmiu dni przekazać do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego powołanego przez gminę, na terenie której wypełniany jest formularz. Informacje o osobie przewodniczącego oraz adresie jego urzędowania można otrzymać w ośrodku pomocy społecznej lub urzędzie gminy. Forma przekazania formularza powinna uwzględniać konieczność ochrony danych w nim zawartych, w szczególności uniemożliwiać zapoznanie się z treścią formularza przez osoby nieuprawnione. Jeżeli jednocześnie z podejrzeniem występowania przemocy w rodzinie osoba wszczynająca procedurę poweźmie podejrzenie o popełnieniu przestępstwa, obowiązana jest zawiadomić o tym policję lub prokuraturę (Wrona, 2013).
Lekarze powinni mieć na uwadze ewentualność doświadczania przez pacjentów przemocy i pytać o to w wywiadzie. W wielu krajach rekomenduje się rutynowe badania przesiewowe wszystkich pacjentek pod kątem przemocy w rodzinie (Kluczyńska, 2013). O przemoc należy pytać wprost, z troską i empatią. Właściwa diagnoza sytuacji pacjentki pod kątem przemocy obejmuje: rozpoznanie form przemocy, oszacowanie stopnia nasilenia przemocy, ocena stanu psychicznego i fizycznego oraz ocena zagrożenia zdrowia i życia ofiary. Ponadto należy ustalić poziom jej zdolności do samodzielnego działania, dostępne możliwości radzenia sobie z trudnościami oraz systemy wsparcia. (Tabela. 1)
Tabela. 1 W celu zdiagnozowania form przemocy można wykorzystać następujące pytania:
Przemoc fizyczna:
? Czy przychodzi Pani na myśl choć jeden przypadek, kiedy partner szarpnął Panią lub popchnął?
? Czy miał miejsce przypadek, kiedy partner rzucił czymś w Panią?
? Czy partner bił Panią po głowie, kopał, wykręcał ręce?
? Czy zdarzyło się, że partner Panią dusił?
Przemoc psychiczna:
? Czy partner obrzuca Panią obelgami, wyzwiskami?
? Gdy partner chce Panią obrazić, jakich wyzwisk używa?
? Czy partner kiedykolwiek zabraniał Pani spotykania się bądź rozmawiania z określonymi osobami z Pani rodziny?
? Czy naciskał na zerwanie z nimi kontaktów?
? Czy partner groził, że zabije Panią, dzieci lub siebie?
Przemoc seksualna:
? Czy partner zmusza Panią do współżycia seksualnego?
? Czy zdarzyło się, że partner zawstydził Panią lub sprawił, że poczuła się Pani niezręcznie z powodu seksu?
? Czy partner ma jakieś sposoby skłonienia Pani do odbycia stosunku, kiedy nie ma Pani na to ochoty?
Wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli i karania ich matki:
? Czy partner w jakiś sposób usiłuje wykorzystać dzieci przeciwko Pani?
? Czy partner kiedykolwiek groził, że zabierze dzieci lub zrobi im krzywdę, jeśli Pani go opuści?
Podstawowym celem pomocy ofiarom przemocy jest zapewnienie bezpieczeństwa. Każda sytuacja związana z przemocą zawiera w sobie aspekt zagrożenia, który powinien być oceniany w dwóch obszarach. Pierwszy z nich to zagrożenie ze strony ofiary dla niej samej lub dla jej otoczenia. Może ona rozważać samobójstwo lub zabójstwo jako sposób rozwiązania sytuacji trudnej czy uwolnienia się od bólu i cierpienia. Drugi obszar, to zagrożenie ze strony sprawcy przemocy. Bezpieczeństwo i życie ofiary jest znacznie zagrożone, gdy sprawca ma dostęp do broni, używa gróźb śmiertelnych, zabił lub zranił domowe zwierzę, dokonał napaści fizycznej na osoby spoza rodziny, wielokrotnie dotkliwie pobił ofiarę, jest obsesyjnie zazdrosny oraz grozi, że popełni samobójstwo, czy też dokonywał uprzednio prób samobójczych (Kluczyńska, 2013). (Tabela. 2)
Tabela. 2: W celu oszacowania bezpieczeństwa można wykorzystać poniższe pytania:
? Czy ataki ze strony partnera są coraz bardziej gwałtowne i brutalne?
? Czy przemoc uległa nasileniu w ostatnim czasie?
? Czy sprawca kiedykolwiek usiłował Panią dusić?
? Czy w domu jest jakiś rodzaj broni?
? Czy partner kiedykolwiek groził, że Panią zabije?
? Czy uważa Pani, że partner może Panią naprawdę poważnie zranić?
? Czy partner stosuje przemoc podczas stosunków seksualnych?
? Czy partner jest zazdrosny, czy wyobraża sobie, że Pani go na każdym kroku zdradza?
? Czy partner groził targnięciem się na własne życie bądź usiłował popełnić samobójstwo?
Im więcej odpowiedzi twierdzących, tym większe realne zagrożenie zdrowia i życia ofiary. Konieczne staje się zapewnienie kobiecie bezpieczeństwa ? zawiadomienie prokuratury o grożącym niebezpieczeństwie oraz wspólne opracowanie planu zapewniającego bezpieczeństwo. Prokurator w celu zapewnienia bezpieczeństwa osobom doznającym przemocy ma możliwość nakazania sprawcom przestępstw z użyciem przemocy opuszczenia miejsca zamieszkania zajmowanego wspólnie z osobami pokrzywdzonymi. Nakaz taki może zostać nałożony jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia przeciwko sprawcy. Jest on nakładany na czas do trzech miesięcy i może być przedłużony decyzją sądu (Wrona, 2013).
W trakcie rozmowy z osobą doświadczającą przemocy warto przekazać jej informacje o różnorodnych formach pomocy. Ofiary przemocy mogą skorzystać z bezpłatnej pomocy takich instytucji jak: specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki interwencji kryzysowej, komisje ds. rozwiązywania problemów alkoholowych, prokuratura, sąd rodzinny i opiekuńczy, policja. Warto powiedzieć osobie krzywdzonej, że ma prawo wzywać policję na interwencję oraz zawiadomić prokuraturę o przestępstwie znęcania się nad rodziną. Zachęcić ją do regularnego korzystania z pomocy psychologicznej oraz uczestniczenia w grupach wsparcia dla ofiar przemocy domowej. Wyjaśnić procedurę ?Niebieskie Karty? oraz rolę zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych.
Lekarz jest często pierwszą osobą, której ofiara przemocy decyduje się ujawnić swój problem. Pierwszy kontakt z ofiarą przemocy w rodzinie ma istotne znaczenie, gdyż od jego przebiegu zależy w dużej mierze, czy kobieta będzie korzystała z dalszej pomocy. Brak kompetencji osoby pomagającej może spowodować pogłębienie poczucia beznadziejności, niemocy i bierności oraz wycofanie się z szukania pomocy przez osobę doświadczającą przemocy. Ważne jest, aby lekarz nie kwestionował przeżywanych przez ofiarę uczuć, nie bagatelizował zagrożenia, nie umniejszał poziomu lęku oraz nie nakłaniał do podejmowania takich działań, które aktualnie przekraczają jej możliwości. Pracownicy ochrony zdrowia poprzez właściwe rozpoznawanie i leczenie skutków przemocy mogą mieć istotny udział w budowaniu systemu pomocy ofiarom przemocy domowej.
tekst: Sylwia Kluczyńska | doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, starszy wykładowca w Katedrze Psychoterapii i Poradnictwa Psychologicznego w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, certyfikowany specjalista ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, kierownik studiów podyplomowych w zakresie Poradnictwa Psychologicznego i Interwencji Kryzysowej, wieloletni pracownik Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia.
Gdzie osoby doznające przemocy w rodzinie mogą szukać pomocy?
Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie ?Niebieska Linia? (działa na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) prowadzi:
Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie ?Niebieska Linia? 800120002 (bezpłatny i czynny przez całą dobę). Oferuje wsparcie psychologiczne, porady prawne oraz informacje o lokalnych placówkach pomocowych. W poniedziałki w godz. 18.00-22.00 konsultacje mogą być prowadzone w jęz. angielskim, a we wtorki w godz. 18.00-22.00 ? w jęz. rosyjskim
Poradnia e-mailowa: [email protected]
Poradnia Skype: poniedziałek godz. 13.00-15.00 ? pogotowie.niebieska.linia (pomoc mogą uzyskać także osoby niesłyszące ? konsultant posługuje się językiem migowym)
Strona internetowa: www.niebieskalinia.info
Pomoc dla osób zajmujących się zawodowo przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie: konsultacje telefoniczne pod numerem 22 250 63 12 w środy w godz. 10.00-13.00 konsultacje mailowe pod adresem: [email protected]
Tematem konsultacji mogą być sprawy związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie, np. niejasności związane z realizacją procedury ?Niebieskie Karty?, zasadami funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych, diagnozą zjawiska przemocy, konstruowaniem planu pomocy dla konkretnej rodziny i inne, budzące wątpliwości podczas wykonywania obowiązków służbowych.
Bibliografia:
Agencja Praw Podstawowych UE (2014). Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Luxemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej.
H. Al-Modallal, Psychological partner Violetce and women?s vulnerability to depression, stress, and anxiety, International Journal of Mental Health Nursing, 2012, 21, 560?566.
D.H. Barrett, M.L. Greek, R.G. Morris, W.H. Giles, J.B. Croft, Cognitive functioning and post-traumatic stress disorder, American Journal of Psychiatry, 1996, 153(11), 1492?1494.
A.E. Bonomi, M.E. Anderson, R.J. Reid, F.P. Rivara, D. Carrell, R.S. Thompson, Medical and psychosocial diagnoses in women with a history of intimate partner violence, Archives of Internal Medicine, 2009, 169, 1692?1697.
A.E. Bonomi, M.L. Anderson, F.P. Rivara, R.S. Thompson, Health outcomes in women and physical and sexual intimate partner violence exposure, Journal of Women’s Health, 2007, 16, 987?995.
J.C. Campbell, Health consequences of intimate partner violence, Lancet, 2002, 359, 1331?1335.
L.B Cattaneo, L.A. Goodman, Risk factors for reabuse in intimate partner violence: a cross-disciplinary critical review, Trauma Violence Abuse, 2005, 2, 141?175.
H. Chung, N. Breslau, The latent structure of post-traumatic stress disorder: tests of invariance by gender and trauma type, Psychological Medicine, 2008, 38(4), 563?573.
A. Coker, R. Weston, D. Creson, B. Justice, P. Blakeney, PTSD symptoms among men and women survivors of in-timate partner violence: the role of risk and protective factors, Violence and Victims, 2005, 20, 625?643.
A.L. Coker, P.H. Smith, L. Bethea, M.R. King, R.E. McKeown, Physical health consequences of physical and psychological intimate partner violence, Archives of Family Medicine, 2000, 9, 451?457.
M. Dąbkowska, Wpływ traumatycznych doświadczeń na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej, 2006, 4(6), 161?164.
M. Dąbkowska, Zaburzenie stresowe pourazowe u kobiet jako wynik przemocy ze strony partnera. Alkoholizm i Narkomania, 2009, 22(1), 11?20.
K. Fedovskiy, S. Higgins, A. Paranjape, Intimate partner violence: How does it impact major depressive disorder and post traumatic stress disorder among immigrant lati-nas? Journal of Immigrant and Minority Health, 2008, 10, 45?51.
S.H. Friedman, S. Loue, Incidence and prevalence of intimate partner violence by and against women with severe mental illness, Journal of Women?s Health, 2007, 16, 471?480.
J.M. Golding, Intimate partner violence as a risk factor for mental disorders: A meta-analysis. Journal of Family Violence, 1999, 14(2), 99?132.
L.M. Howard, K. Trevillion, R. Agnew-Davies, Domestic violence and mental health, International Review of Psychiatry, 2010, 22 (5), 525?534.
V. Jaquier, J.C. Hellmuth, T.P. Sullivan, Posttraumatic stress and depression symptoms as correlates of deliberate self-harm among community women experiencing intimate partner violence, Psychiatry Research, 2013, 206(1), 37?42.
H. Karakuła, P. Łukasik, D. Juchnowicz, A. Pitucha, A. Lecyk, Związek między przemocą ze strony partnera a występowaniem skarg i chorób somatycznych, Current Problems of Psychiatry, 2011, 12(2), 205?209.
S. Kluczyńska, Psychologiczne aspekty przeciwdziałania przemocy w rodzinie. w: S. Kluczyńska, G. Wrona, Lekarzu, reaguj na przemoc! Przewodnik dla pracowników ochrony zdrowia (s. 16?51). Warszawa?Kraków: Instytut Łukasiewicza, 2013.
S. Kluczyńska, Problemy zdrowotne i formy pomocy dorosłym ofiarom przemocy domowej. w: D. Danielewicz, J. Rola (red.), Stare dylematy i nowe wyzwania w psychoterapii (s. 103-118). Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2017.
Konwencja Rady Europy w sprawie zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (2011). Stambuł, http://www.niebieskalinia.pl/spaw/docs/konwencja_PL.pdf.
S. Lagdon, C. Armour, M. Stringer, Adult experience of mental health outcomes as a result of intimate partner violence victimization: a systematic review, European Journal of Psychotraumatology, 2014, 5, 24794, DOI: 10.3402/ejpt.v5.24794.
M. Makara-Studzińska, A. Grzywa, R. Turek, Przemoc w związkach między kobietą a mężczyzną, Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2005, 14, 131?136.
M. Makara-Studzińska, A. Madej, Przemoc wobec kobiet a depresja ? przegląd badań, Journal of Education, Health and Sport, 2015, 5, 373?388.
A. Norwood, C. Murphy, What forms of abuse correlate with PTSD symptoms in partners of men being treated for intimate partner violence? Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 2012, 4(6), 596?604.
N. Ogińska-Bulik, Objawy stresu pourazowego i potraumatyczny wzrost u kobiet doznających przemocy w rodzinie, Psychiatria i Psychoterapia, 2016, 3, 15?29.
E. Olshen, K.H. McVeigh, R.A. Wunsch-Hitzig, V.I. Rickert, Dating violence, sexual assault and suicide attempts among urban teenagers, Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 2007, 161, 539?545.
I. Ouellet-Morin, H.L. Fisher, M. York-Smith, S. Fincham-Campbell, T.E. Moffitt, L. Arseneault, Intimate partner violence and new-onset depression: a longitudinal study of women?s childhood and adult histories of abuse, Depress Anxiety, 2015, 32(5), 316?324.
M.A. Pico-Alfonso, I. Garcia-Linares, N. Celda-Navarro, C. Blanco-Ros, E. Echeburua, M. Martinez, The Impact of physical, psychological, and sexual intimate male partner violence on women?s mental health: depressive symptoms, posttraumatic stress disorder, state anxiety, and suicide, Journal of Women’s Health, 2016, 15, 599?611.
I. Ruiz-Perez, J. Plazaola-Castano, Intimate partner violence and mental health consequences in women attending family practice in Spain, Psychosomatic Medicine, 2005, 67, 791?797.
C.L. Salom, G.M. Williams, J.M. Najman, R. Alati, Substance use and mental health disorders are linked to different forms of intimate partner violence victimization, Drug and Alcohol Dependence, 2015, 151(1), 121?127.
M. Stein, C. Kennedy, Major depressive and post-traumatic stress disorder comorbidity in female victims of intimate partner violence, Journal of Affective Disorders, 2001, 66(2?3), 133?138.
,J.R Temple, R. Weston, B.F. Rodriguez, L.L. Marshall, Differing effects of partner and nonpartner sexual assault on women’s mental health, Violence Against Women, 2017, 13, 285-297.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Dz.U. z dnia 20 września 2005 r. Nr 180, poz. 1493.
J. Wong, D. Mellor, Intimate partner violence and women?s health and wellbeing: Impacts, risk factors and responses, Contemporary Nurse, 2014, 46(2), 170?179.
WHO (2013). Global and regional estimates of violence against women. Prevalence and health effects of intimate partner Violence and non-partner sexual violence. Geneva: WHO.
G. Wrona, Prawne aspekty przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w: S. Kluczyńska, G. Wrona, Lekarzu, reaguj na przemoc! Przewodnik dla pracowników ochrony zdrowia (s. 52?93). Warszawa?Kraków: Instytut Łukasiewicza, 2013.
C. Zlotnick, D.M. Johnson, R. Kohn, Intimate partner violence and long-term psychosocial functioning in a national sample of American women, Journal of Interpersonal Violence, 2006, 21, 262?267.