Choroba Dühringa, choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego to grupa chorób przewodu pokarmowego ? nieswoiste zapalenia jelit.
Choroba Dühringa
Dermatitis herpetiformis jest skórną manifestacją nietolerancji glutenu. Nazywana jest skórną postacią celiakii i występuje często w rodzinach, w których są chorzy na celiakię. Choroba Dühringa ujawnia się najczęściej pomiędzy 14. a 40. rokiem życia. Charakteryzuje się wielopostaciowymi zmianami skórnymi, takimi jak pęcherzyki, grudki, rumień, które często są bardzo swędzące, co powoduje drapanie zmienionych miejsc, w następstwie czego powstają strupy i blizny. Najczęstszym umiejscowieniem zmian są kolana oraz łokcie, a także okolica kości krzyżowej i pośladki, niekiedy tułów (częściej plecy ? okolica łopatek) oraz twarz i owłosiona skóra głowy. Około 10 proc. pacjentów oprócz zmian skórnych ma różnorodne objawy ze strony przewodu pokarmowego, spowodowane całkowitym lub niemal całkowitym zanikiem kosmków jelita cienkiego. Podobnie jak w celiakii objawy zaniku kosmków mogą być nietypowe, czyli takie jak niedokrwistość, osłabienie czy depresja.
Choroba Leśniowskiego-Crohna
To pełnościenne, przeważnie ziarniniakowe zapalenie jelita, które może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmowego (typowe są odcinkowe zmiany zapalne, oddzielone odcinkami zdrowymi). Przyczyna choroby nie jest znana, schorzenie prowadzi do zniszczenia i zwłóknienia ściany przewodu pokarmowego, czego wynikiem jest powstawanie przetok i zwężeń. Początkowe objawy mogą być zdradliwe, imitują na przykład zapalenie wyrostka robaczkowego. Niemniej jednak najczęściej obserwuje się biegunkę (89 proc. chorych), bóle brzucha (87 proc.), ogólne złe samopoczucie (82 proc.), utratę masy ciała (60 proc.), bóle stawowe (29 proc.), mdłości (28 proc.) czy też krwawienie z przewodu pokarmowego (27 proc.). Rozległe zajęcie jelita cienkiego prowadzi do zespołu złego wchłaniania ? z biegunką tłuszczową, niedokrwistością, hipoproteinemią, awitaminozą (zwłaszcza witaminy B12) i zaburzeniami elektrolitowymi. Z czasem rozwija się niedożywienie, wyniszczenie, a u chorych z hipoalbuminemią pojawiają się obrzęki. Choroba powoduje charakterystyczne pojedyncze lub mnogie zwężenia oraz głębokie owrzodzenia, dające w kontrastowym badaniu radiologicznym obraz ?kolców róży? bądź ?spinek do mankietów?. W endoskopii przewodu pokarmowego można obejrzeć efekt ?brukowania?.
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Colitis ulcerosa jest rozlanym nieswoistym zapaleniem błony śluzowej odbytnicy lub odbytnicy i okrężnicy, prowadzącym w niektórych przypadkach do powstawania owrzodzeń. Należy również do nieswoistych zapaleń jelit o nieustalonej etiologii. Pierwsze objawy to najczęściej biegunki, występujące u 96 proc. chorych, oraz domieszka krwi w kale ? u 90 proc. Rzadziej obserwuje się inne objawy, takie jak: bóle brzucha (81 proc.), ogólne złe samopoczucie (40 proc.), utratę masy ciała (38 proc.) czy też bóle stawów (27 proc.). Przebieg choroby jest przewlekły, najczęściej z ostrymi rzutami i okresami remisji. Nasilenie choroby wywołują: stres psychiczny, zmiany w sposobie odżywiania, leczenie antybiotykami czy też stosowanie leków przeciwbólowych z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ).
Leczenie
Podstawową metodą leczenia potwierdzonej choroby Dühringa jest ścisła dieta bezglutenowa. Ustępowanie zmian skórnych następuje dopiero po co najmniej sześciu miesiącach stosowania diety. Opisywano przypadki, w których pełna normalizacja zmian skórnych u pacjentów następowała dopiero po paru latach stosowania diety bezglutenowej. Drugim elementem leczenia powinno być ograniczenie spożycia jodu oraz ewentualne włączenie dodatkowego leczenia farmakologicznego (przy długotrwałym utrzymywaniu się uciążliwych objawów pomimo stosowania diety).
Z kolei w chorobie Leśniowskiego-Crohna podstawą leczenia są leki przeciwzapalne: glikokortykosteroidy (prednizon lub prednizolon, budezonid, ewentualnie w chorobie o dużej aktywności hydrokortyzon lub metyloprednizolon), aminosalicylany (sulfasalazyna, mesalazyna) oraz leki immunosupresyjne (azatiopryna, merkaptopuryna, metotreksat), a także leki biologiczne ? infliksymab, adalimumab. Stosuje się także leczenie objawowe, poprzez podawanie leków przeciwbólowych (np. tramadolu) oraz przeciwbiegunkowych (difenoksylatu z atropiną, loperamidu, a w biegunce po resekcji jelita krętego spowodowanej upośledzeniem wchłaniania tłuszczów ? cholestyraminę). W wybranych przypadkach stosuje się leczenie operacyjne w postaci resekcji jelita cienkiego, śródoperacyjnego rozszerzania zwężeń jelita cienkiego (zabieg zwany strikturoplastyką), hemikolektomii, hemikolektomii z zespoleniem krętnico-odbytniczym lub proktokolektomii z wytworzeniem stałej ileostomii.
We wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego podstawowymi lekami są również glikokortykosteroidy, aminosalicylany oraz leki immunosupresyjne. W przypadku ciężkiego rzutu choroby ? gdy u pacjenta występuje gorączka, tachykardia, niedokrwistość oraz biegunka (o natężeniu powyżej sześciu wypróżnień na dobę) ? chory musi być bezwzględnie hospitalizowany, nie tylko w celu podania glikokortykosteryidów, ale także uzupełnienia niedoborów wody, elektrolitów i albuminy. Dodatkowo stosuje się wtedy antybiotyki o szerokim spektrum, np. ciprofloksacynę czy metronidazol. Leczenie operacyjne w colitis ulcerosa obejmuje zabiegi: całkowitego wycięcia odbytnicy i okrężnicy (proktokolektomia) z wyłonieniem sztucznego odbytu (ileostomia), ewentualnie wycięcie samej okrężnicy i zespolenie jelita krętego z odbytnicą bądź proktokolektomię z wytworzeniem zbiornika z końcowego odcinka jelita krętego i zespoleniem go z kanałem odbytnicy ? jest to najczęściej wykonywana operacja.
Dieta
Jedzenie i picie w nieswoistych zapaleniach jelit to temat trudny, nie tylko dla pacjenta, ale także dla dietetyka, lekarza czy farmaceuty. To właśnie z jedzeniem i odpowiednią dietą wiążą się takie objawy jak: biegunka, zaparcia, bóle brzucha, chudnięcie czy wymioty. Błędy dietetyczne nasilają te objawy. W odróżnieniu na przykład od cukrzycy czy dny moczanowej ustalenie ścisłych reguł dietetycznych w tych chorobach jest niemożliwe. Ponadto żywienie jest różne w zależności od fazy choroby. Nie istnieje jedna dieta dla wszystkich chorych, należy ustalać ją indywidualnie.
Choroba Leśniowskiego-Crohna może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmowego, od jamy ustnej aż po odbyt, niemniej jednak najczęściej dotyczy ona ileum terminale, a więc ostatniego odcinka jelita cienkiego. Z kolei we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego zmienione jest tylko jelito grube. Dlatego też schorzenia te w różny sposób wpływają na stan odżywienia pacjenta. Około 70 proc. chorych zarówno na chorobę Leśniowskiego-Crohna, jak i na colitis ulcerosa to chorzy z niedowagą, dodatkowo 80 proc. cierpi na anemię. Braki w stanie odżywienia muszą zostać wyrównane poprzez podawanie białka, witamin i składników mineralnych. Wielu pacjentów z tymi chorobami wręcz boi się jedzenia, myśląc, że może im ono zaszkodzić, stąd ich niedożywienie. Problemów jest wiele: w czasie zaostrzeń lub rzutów choroby wchłanianie składników odżywczych jest poważnie zaburzone, w czasie biegunki organizm wytrąca nie tylko wodę, ale i elektrolity, z kolei ostry rzut choroby to zwiększenie stresu organizmu, a więc wzrasta zapotrzebowanie organizmu na energię. Odrębnym problemem, głównie w przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna, jest niedobór cynku, którego uzupełnienie w postaci tabletek i kapsułek lub wlewów dożylnych wpływa korzystnie na zatrzymanie biegunki.
Żywienie w czasie zaostrzenia choroby
Podczas ostrego rzutu choroby nie ma sensu dodatkowo obciążać określonego fragmentu układu pokarmowego, pacjent więc nie powinien nic spożywać ? składniki odżywcze należy dostarczać w formie dojelitowych preparatów żywieniowych podawanych przez sondę albo bezpośrednio dożylnie (żywienie pozajelitowe). Ponadto musi być dostarczana odpowiednia ilość płynów ? dobrze tolerowane są woda i herbata, ale soki owocowe już nie. Do herbaty można dodać odrobinę soli. Z kolei mocna kawa i mocna herbata nie są zalecane z powodu pobudzania pracy jelita. Żywienie dojelitowe bądź pozajelitowe powinno kontynuować się do czterech tygodni, jeżeli po tym czasie objawy ustąpią, pacjenci powinni powstrzymywać się od zwykłego jedzenia przez dłuższy czas.
W przypadku żywienia dojelitowego preferuje się dietę astronautów ? bogatą w aminokwasy, białka, minerały i witaminy, pozbawioną błonnika, szybko i całkowicie wchłaniającą się w górnej części jelita cienkiego; płynną dietę polimeryczną ? składniki pokarmowe stosowanych tu preparatów występują w naturalnej formie, dieta jest zbilansowana i pozbawiona błonnika; dietę elementarną i półelementarną ? zawierające składniki odżywcze poddane procesowi trawienia, również pozbawione są błonnika; oraz diety uzupełniające ? zwykle z wyższą zawartością białka i laktozy, niektóre zawierają karageny (substancje żelowe otrzymywane z alg).
W przypadku żywienia pozajelitowego podaje się wodne roztwory wszystkich niezbędnych składników odżywczych bezpośrednio poprzez wkłucie do żyły centralnej, w tym przypadku zarówno żołądek, jak i jelita odpoczywają. Niestety, skutkiem tego może być atrofia kosmków jelitowych. Aby temu zapobiec, chory powinien spożywać także sucharki i białe pieczywo, jeżeli dobrze je toleruje. Wskazaniem do tego typu leczenia jest niepowodzenie leczenia dojelitowego.
Żywienie w czasie remisji choroby
Najważniejszą zasadą codziennej diety chorego z nieswoistym zapaleniem jelit jest jedzenie wszystkiego, na co ma on ochotę i co dobrze toleruje. Pomocne jest także prowadzenie tzw. dzienniczka żywieniowego. Nie można bowiem przewidzieć, które produkty będą tolerowane, a które wywołają objawy choroby u danego pacjenta. Najczęściej źle tolerowane są warzywa strączkowe, surowe warzywa, soki owocowe (zwłaszcza z cytrusów), owoce cytrusowe, kapusta kiszona, cebula, tłuste i kwaśne potrawy oraz mleko. Nie ma jednak jednej reguły ? każdy pacjent musi samodzielnie ustalić, których produktów nie toleruje, i całkowicie je odstawić.