Z mgr Alicją Szewczyk, specjalistą w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego i pediatrycznego, prezesem Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii, rozmawia Ewa Podsiadły-Natorska

Jak ocenia pani dostępność edukacji diabetologicznej w Polsce, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach?

Dostępność edukacji diabetologicznej w Polsce zależy od świadczeń diabetologicznych zakontraktowanych w szpitalach oraz poradniach – pod warunkiem, że jest to cały wachlarz świadczeń edukacyjnych realizowanych przez pielęgniarki, położne, dietetyków, lekarzy oraz edukatorów ds. diabetologii. W 2019 roku rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Prezesa NFZ została wprowadzona porada pielęgniarska w diabetologii w ambulatoryjnej opiece specjalistycznej dla dorosłych (AOS). Zaczęliśmy wówczas organizować szkolenia dla konsultantów wojewódzkich w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego, aby mogli oni szkolić pielęgniarki pracujące w poradniach diabetologicznych. Dzięki temu od 2020 roku widoczna jest tendencja wzrostowa w zakresie realizacji tych świadczeń; podczas gdy w 2020 roku edukacją diabetologiczną w ramach porady diabetologicznej zajmowało się w Polsce 8 pielęgniarek, to w 2022 roku było ich 35, a w 2023 – 50.

Szpitale mają obowiązek edukowania pacjentów w zakresie terapii cukrzycy?

Tak, edukacja diabetologiczna realizowana jest we wszystkich oddziałach szpitalnych, w których zakontraktowano świadczenie diabetologiczne, może więc być to równie dobrze oddział endokrynologii albo interny. Pacjent edukowany jest w przypadku dopiero co rozpoznanej cukrzycy, gdy trzeba go przygotować do samokontroli, aby chory oraz jego rodzina mogli sobie poradzić z cukrzycą w warunkach domowych oraz podczas kolejnych hospitalizacji jako reedukacja – uzupełnienie wiedzy i umiejętności praktycznych w samokontroli.

Szczególnie godny podkreślenia jest plan edukacyjny realizowany w oddziałach diabetologii pediatrycznej. Pracuję w zawodzie 40 lat, z czego ok. 30 lat właśnie w diabetologii pediatrycznej. Kiedy rozpoczynałam swoją przygodę z pielęgniarstwem diabetologicznym, tych pacjentów nie było aż tak dużo; pielęgniarka prowadziła edukację, która już wówczas stanowiła całokształt opieki diabetologicznej. Chorych jednak przybyło, więc to się musiało zmienić.

A edukacja diabetologiczna dorosłych w jakiej jest kondycji?

Ta niestety przez długi czas była prowadzona „z doskoku”. W 2015 roku jako Polska Federacja Edukacji w Diabetologii opublikowaliśmy raport „Edukacja w cukrzycy”, który wykazał, że edukacja diabetologiczna dorosłych jest brakującym ogniwem całości świadczeń. Spojrzałam wtedy na tę edukację inaczej, z większą uwagą – jak ona wygląda w praktyce i kto ją realizuje. Współcześnie uważa się, że w cukrzycy edukacja jest równie ważna, co odpowiednio dobrane leki. Całkowicie się z tym zgadzam. Z perspektywy czasu widzę, że warto by przygotować nowy raport zbierający aktualne dane.

W diabetologii na przestrzeni ostatnich lat nastąpił gigantyczny skok. Za tymi zmianami pielęgniarki diabetologiczne, co oczywiste, powinny nadążać. Jakie kompetencje muszą rozwijać i jakich umiejętności nabywać, żeby jak najlepiej przygotować pacjenta do opieki nad samym sobą?

To przede wszystkim kompetencje techniczne/informatyczne dot. nowych technologii. Sprzętu obecnie jest bardzo dużo. Dzięki nim pacjent może m.in. w smartfonie prowadzić elektroniczny dzienniczek samokontroli, może też fotografować posiłki, które zjada i później „prowadzić swoją cukrzycę”, tzn. analizować ją szczegółowo w oparciu o stosowane leki (doustne oraz insulinę), spożywane posiłki, aktywność fizyczną itp.

Ogromnym ułatwieniem dla pacjentów stały się systemy ciągłego monitorowania glikemii, ale ich też trzeba się nauczyć. W samokontroli cukrzycy ważne są również inne elementy, np. pomiar ciśnienia tętniczego krwi czy kontrola leków przyjmowanych na inne choroby. Pamiętajmy, że pacjent diabetologiczny, szczególnie senioralny, to często pacjent z wielochorobowością. Na szczęście współczesne technologie ułatwiają pacjentom życie – mam na myśli np. wstrzykiwacze jednorazowego użytku czy osobiste pompy insulinowe. Edukacja diabetologiczna jest po to, aby chory mógł te technologie opanować i łatwo korzystać z nich na co dzień.

Dlatego mamy tzw. trenerów pompowych, którzy uczą przede wszystkich młodych pacjentów z cukrzycą typu 1, którzy najczęściej korzystają z pomp insulinowych. W pediatrii praktycznie 100 proc. dzieci i młodzieży z „jedynką” korzysta z pomp, szczególnie że są one refundowane, łącznie z osprzętem, do 26. roku życia.

Osoby z cukrzycą stosują różną terapię, dlatego też edukacja diabetologiczna jest różnorodna, indywidualnie dobrana do każdego pacjenta. Pielęgniarki są zobligowane do tego, aby na bieżąco poszerzać swoją wiedzę zgodnie z aktualną wiedzą medyczną.

Przechodzą szkolenia?

Tak. Zawsze, gdy wchodzi jakiś nowy sprzęt, takie szkolenia są organizowane. Kompetencje rozszerza też kształcenie podyplomowe pielęgniarek i położnych; w kształceniu podyplomowym mamy np. kurs na edukatora w cukrzycy. Dane z listopada 2024 roku z Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych wskazują, że w Polsce pracuje ok. 3570 pielęgniarek z ukończonym kursem specjalistycznym Edukator w cukrzycy. I te pielęgniarki na tym nie poprzestają, uczą się dalej, robią kolejne kursy. Przykładowo: na chirurgii, transplantologii, okulistyce czy onkologii jest niemało pacjentów z cukrzycą, więc pracujące tam pielęgniarki muszą być wyedukowane diabetologicznie, zwłaszcza że diabetologia – jak pani zauważyła – jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin medycyny.

Jak w tym wszystkim ważna jest współpraca pielęgniarek diabetologicznych z lekarzami innych specjalizacji i pielęgniarkami innych specjalizacji? Czy taka kooperacja jest w ogóle potrzebna?

Jak najbardziej. Od 2022 roku obowiązuje w Polsce opieka koordynowana w diabetologii dla pacjentów z rozpoznaną cukrzycą realizowana w POZ-ach. Dodatkowo w 2023 roku do tej opieki włączono rozpoznanie podwyższonego stężenia glukozy. Muszę przyznać, że współpraca pomiędzy nami a pielęgniarkami z POZ-ów jest bardzo intensywna i wielopłaszczyznowa. W ramach świadczeń pacjentowi z cukrzycą w POZ przysługuje sześć porad edukacyjnych, natomiast raz w roku przeprowadzana jest porada kompleksowa, w czasie której można stworzyć Indywidualny Plan Opieki Medycznej nad pacjentem z cukrzycą, a także rozliczyć dotychczas wykonane badania. Realizację tego planu nadzoruje koordynator. W terapii cukrzycy leczenie ustala lekarz rodzinny we współpracy z diabetologiem, równocześnie pielęgniarka rodzinna rozpoczyna przygotowanie pacjenta do radzenia sobie z chorobą w środowisku domowym. Jeśli osoba z cukrzycą przebywa na innym oddziale niż diabetologiczny, wówczas pielęgniarka diabetologiczna konsultuje i udziela wskazówek pielęgniarkom tych specjalności.

W 2023 roku Polska Federacja Edukacji w Diabetologii opublikowała „Praktyczne zalecenia w pielęgniarskiej i położniczej opiece diabetologicznej”. Jakie są najważniejsze założenia tego dokumentu?

Powyższe zalecenia są rekomendowane przez konsultantów w dziedzinach pielęgniarstwa, pielęgniarstwa diabetologicznego, epidemiologicznego i położniczo-ginekologicznego oraz konsultanta w dziedzinie diabetologii i prezesa Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Zaktualizowana wersja zaleceń została uzupełniona o procedurę oznaczenia stężenia ciał ketonowych we krwi włośniczkowej przy użyciu glukometru oraz oznaczenia stężenia ciał ketonowych i glukozy w moczu. Procedurę postępowania w przypadku wystąpienia hipoglikemii u chorego na cukrzycę poszerzono o instrukcję przygotowania i podania preparatu glukagon donosowo w postaci proszku. Niniejsze zalecenia są również odpowiedzią na wprowadzenie nowych rozwiązań w zakresie udzielania świadczeń z użyciem technologii teleinformatycznych w diabetologii oraz nowych terapii pacjentów. Pełne wytyczne znajdują się na naszej stronie internetowej www.pfed.org.pl.

Pragnę podkreślić, że zalecenia PFED przygotowuje od 2006 roku. W 2025 roku mogą się Państwo spodziewać wersji zaktualizowanej m.in. o wytyczne w zakresie profilaktyki cukrzycy typu 1 i wytyczne w zakresie profilaktyki cukrzycy typu 2. Metody profilaktyki, w tym edukacja zdrowotna i terapeutyczna, powinny opierać się o obowiązujące regulacje prawne oraz wyniki badań naukowych (ang. Evidence Based Medicine) i winny być realizowane na poszczególnych poziomach opieki zdrowotnej – tj. Podstawowa Opieka Zdrowotna (POZ), Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna (AOS), opieka szpitalna w ramach profilaktyki I, II i III rzędu.

Pielęgniarka wchodzi w skład wielodyscyplinarnego specjalistycznego zespołu diabetologicznego i jest osobą właściwą i kompetentną do podejmowania zadań z zakresu profilaktyki na poszczególnych poziomach opieki zdrowotnej, w tym zadań edukatora w cukrzycy. Opieka nad chorym powinna być skoordynowana i systemowa.