O tym, jak rozpoznać wartościową publikację naukową w medycynie, Ewie Podsiadły-Natorskiej opowiada prof. dr hab. n. med. Jarosław Reguła, krajowy konsultant ds. gastroenterologii z Narodowego Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Zgodnie z raportem „STM Report” przygotowanym przez International Association of Scientific, Technical and Medical Publishers w 2018 roku opublikowano ok. 2,5 mln artykułów naukowych. Publikacje medyczne stanowią znaczną ich część – szacuje się, że każdego roku w medycynie publikowanych jest od 600 tys. do 1 mln nowych artykułów naukowych. Jak odróżnić te najlepsze i najbardziej wartościowe od słabych, które mogą wprowadzać w błąd? – Są na to sposoby, z których powinno się korzystać, ponieważ w literaturze medycznej pojawia się wiele sprzecznych opinii i treści wzajemnie się wykluczających, a to właśnie dobre artykuły, wysokiej jakości, wiarygodne są decydujące – tłumaczy prof. Jarosław Reguła.
Impact factor
Czasopisma medyczne otrzymują wskaźnik impact factor, który oblicza się, dzieląc całkowitą liczbę cytowań artykułów opublikowanych w okresie dwóch lat przez liczbę wszystkich artykułów opublikowanych w czasopiśmie w tymże czasie. W ten sposób uzyskuje się wartość impact factor za rok następujący po w/w dwóch latach. Najlepsze czasopisma ogólnomedyczne mają impact factor pomiędzy 100 a 200. Np. impact factor prestiżowego „The Lancet” wynosi ok. 168. „The New England Journal of Medicine” – blisko 160. Najlepsze czasopisma mają generalnie impact factor powyżej 100. Jeśli natomiast czasopismo ma minimalny zasięg, nie posiada wskaźnika impact factor, jest nowe, to może być to „meteoryt”, który pojawia się na chwilę i równie szybko znika, nie mając żadnej wartości naukowej. Pisma nieposiadające wskaźnika impact factor bardzo często nie mają też recenzentów, co oznacza, że przyjmują wszystkie materiały do publikacji niezależnie od jakości artykułu.
Kto jest autorem?
Drugą rzeczą, którą trzeba sprawdzić w poszukiwaniu wartościowej publikacji naukowej w medycynie, są nazwiska występujące wśród autorów artykułów w danej publikacji. Jeśli są to autorytety medyczne, to taki artykuł można śmiało uznać za wiarygodny. Podobnie gdy artykuł firmują znane ośrodki naukowe.
Metodologia badań
Analizując dany artykuł, należy przyjrzeć się metodologii badań, czyli wykorzystanym metodom oraz sposobowi prezentacji wyników. Tym, co powinno od razu zaniepokoić, są istotne braki takie jak: brak prezentacji przedziałów ufności (określających stopień precyzji danego wyniku), brak definicji podstawowych terminów czy brak informacji, że przed rozpoczęciem badania wyliczono liczbę pacjentów koniecznych do włączenia, aby uzyskać wyniki istotne statystycznie.
Kiedy powstał artykuł?
W pracach poglądowych (które przedstawiają bieżący stan wiedzy w danej dziedzinie na podstawie aktualnego piśmiennictwa) bardzo ważna jest data powstania artykułu – publikacja powinna być jak najnowsza. Praca poglądowa sprzed 10 lat jest w medycynie właściwie bezwartościowa. Ta cezura czasowa zależy oczywiście od dziedziny. Np. artykuły dotyczące sztucznej inteligencji powinny być jak najświeższe, bo to dziedzina, która zmienia się dynamicznie. Jeśli chodzi o gastrologię, to szczególnie w endoskopii, która rozwija się dość szybko, prace poglądowe powinny być maksymalnie z 2–3 ostatnich lat.
Badania retrospektywne
Wśród artykułów oryginalnych bardzo popularne są badania retrospektywne powstałe w oparciu o dokumentację medyczną i analizę baz danych. Badania retrospektywne są stosunkowo tanie i można je przeprowadzić szybko, bo wykorzystują już istniejące dane. Na ich podstawie stawiać można nowe hipotezy badawcze. Przykładem takiego badania sprzed lat było odkrycie, że we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego zaobserwowano występowanie zaostrzeń choroby u osób, które ostatnio… rzuciły palenie, co samo w sobie jest oczywiście bardzo korzystne. Ale u osób z w/w chorobą daje właśnie taki nieprzewidziany skutek uboczny.
Rodzajem badań retrospektywnych są badania kliniczno-kontrolne (case control), w ramach których grupę osób chorób porównuje się z grupą osób zdrowych. Przykładowo: jeśli mamy 200 pacjentów z chorobą X, możemy prześledzić retrospektywnie, czy palili oni papierosy, mieli otyłość, jakie brali leki itd. Nie mamy jednak z czym tego porównać, żeby więc powiedzieć, czy dany czynnik odgrywa istotną rolę w rozwoju choroby, do grupy np. 200 pacjentów dobieramy 5 razy więcej osób zdrowych, tej samej płci, tego samego wieku, mieszkających w podobnym środowisku itp. Takie badanie retrospektywne jest bardziej wartościowe niż badanie retrospektywne bez grupy kontrolnej.
Badania prospektywne
W badaniach prospektywnych obserwujemy daną grupę osób w czasie i określamy, np. ile z nich przy zastosowaniu danego leczenia ma poprawę, a ile nie. Badanie prospektywne bez grupy kontrolnej nazywamy badaniem kohortowym. Ono też ma swoją wartość i jest stosunkowo łatwe do przeprowadzenia. Jeśli obserwacje kohorty trwają np. przez 5 czy 10 lat, to po tym czasie o badanych osobach wiemy wiele i możemy to opisać – co nie zmienia faktu, że grupa kontrolna jest ważna, dlatego często w badaniu prospektywnym staramy się mieć grupę kontrolną dobraną losowo (tzw. badanie z randomizacją).
Badania z randomizacją wymagają spełnienia wielu różnych wymogów formalno-prawnych, przeprowadzane są na licznej grupie osób, wymagają m.in. zgody komisji bioetycznej i wielu innych warunków. Muszą mieć np. podaną tzw. sample size – wielkość próby. Jest to liczba osób, które trzeba wprowadzić do badania, żeby uzyskać wiarygodne wyniki. Wartościowe badania posiadają także tzw. flowchart, tzn. rysunek przedstawiający, jak i ile osób włączono do badania, a kogo wykluczono.
Powyższe aspekty sprawiają, że badania z randomizacją uważane są za najbardziej wartościowy rodzaj badań oryginalnych. Takie artykuły trafiają do najbardziej prestiżowych czasopism naukowych. Niestety są trudne do przeprowadzenia i wymagają sporych nakładów finansowych.
Metaanaliza badań z randomizacją
Ten typ publikacji znajduje się na szczycie piramidy wśród wszystkich prac naukowych; metaanaliza to połączenie kilku podobnych do siebie badań najczęściej z różnych części świata.
Case study
Przydatne dla lekarzy mogą być także opisy przypadków, czyli publikacje opisujące jednego pacjenta (albo grupę pacjentów). Takie publikacje nie liczą się w dorobku naukowym do doktoratu, habilitacji ani profesury, ale mają swoje znaczenie i mogą się przydać, bo często opisują przypadki bardzo nietypowe i mogą okazać się pomocne w terapii pacjentów.
Edytoriale
Edytoriale – artykuły wstępne – to teksty, które omawiają pokrótce opublikowane właśnie badanie. One również nie liczą się do dorobku naukowego, ale podobnie jak opisy przypadku mogą być pomocne, ponieważ są spojrzeniem na temat „z lotu ptaka” na daną publikację w kontekście aktualnej wiedzy medycznej.