Ostatnio w mediach pojawiło się wiele dyskusji na temat klauzuli sumienia. Jak wygląda prawne uregulowanie tej kwestii w przypadku wykonywania zawodu lekarza?
Weryfikując stanowiska zabierane w toku dysput przez przedstawicieli nauk medycznych, etycznych, prawnych oraz dziennikarzy, dochodzę do wniosku, iż częstokroć interpretacja wspomnianego pojęcia daleka jest (a nawet sprzeczna) z literalnym brzmieniem przepisów UZL1, które regulują tę kwestię.
Klauzula sumienia ? wprowadzenie
Powszechnie przyjmuje się, że klauzula sumienia to szczególna regulacja prawna umożliwiająca powstrzymanie się przez lekarza od udzielenia określonego świadczenia zdrowotnego, które pozostaje w konflikcie z indywidualnymi przekonaniami (sumieniem) tego lekarza. Jest wiec to nie tylko kategoria stricte etyczna, ale też kategoria prawna2, znajdująca oparcie w powszechnie obowiązujących przepisach prawa.
Klauzula sumienia w ustawodawstwie międzynarodowym
Klauzula (sprzeciw) sumienia gwarantowana jest przez szereg aktów rangi międzynarodowej. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gwarantujący każdemu wolność myśli, sumienia i wyznania. Prawa te obejmują wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może zgodnie z Konwencją podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.
Ponadto, art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi, że każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób.
Istotnym jest też zwrócenie uwagi na art. 10 ust. 2 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, który wprost dopuszcza odmowę działania sprzecznego z własnym sumieniem, z uwzględnieniem przepisów ustaw krajowych regulujących korzystanie z tego prawa.
Odnosząc się do powyższych regulacji stwierdzić należy, iż akceptacja i dopuszczenie wolności sumienia (postępowania zgodnie z indywidualnym, własnym przeświadczeniem) jest jednym z fundamentów państw demokratycznych, które tym właśnie odróżniają je od państw o charakterze totalitarnym. Właściwe i pełne jej poszanowanie jest też przejawem wysokiej kultury prawnej danego kraju. Ponownie trzeba zaznaczyć, że prawna ochrona wolności sumienia nie jest nieograniczona, jako że wspomniane regulacje dopuszczają takowe ograniczenia mocą przepisów ustawowych.
Klauzula sumienia w ustawodawstwie krajowym
Wspomniane międzynarodowe aksjomaty odnoszące się do prawa do wolności, poszanowania wyznania i sumienia, a także legalnej możliwości ich ograniczenia znalazły swoje odzwierciedlenie w szeregu przepisów krajowych, w tym normach rangi konstytucyjnej oraz ustawowej.
Konstytucja RP wolność sumienia gwarantuje w art. 30, 53 i 31. Przepis art. 30 Konstytucji godność bierze za podstawę i źródło wolności i praw człowieka i obywatela, zaznaczając jednoczenie, że jest ona ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Artykuł 31 podkreśla natomiast istotę ochrony prawnej wolności każdego człowieka oraz obowiązek poszanowania jej przez innych. Nakłada też zakaz zmuszania kogokolwiek do postępowania wbrew prawu. Z punktu niniejszego opracowania istotnym jest także art. 53 Konstytucji, zapewniający każdemu wolność sumienia i religii.
W przypadku wykonywania zawodu lekarza, prawnego uregulowania klauzuli sumienia ustawodawca dokonał w przepisie art. 39 UZL. Przepis ten stanowi, iż każdy lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem przypadków niecierpiących zwłoki. Ma jednak obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Dodatkowo, lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.
Z powyższego wynika jednoznacznie, iż klauzula sumienia nie stanowi instytucji o charakterze absolutnym.3 Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, w przypadku chęci skorzystania przez lekarza z jej dobrodziejstw musi on na wstępie zrealizować szereg obowiązków ustawowych mających na celu przede wszystkim zabezpieczenie zdrowia pacjenta i poszanowanie jego praw. Po drugie zaś, ustawodawca wyłącza możliwość stosowania klauzuli sumienia w przypadkach niecierpiących zwłoki, wskazanych w art. 30 UZL.
Odnosząc się do czynności lekarza, jakie mogą być podstawą odmowy w oparciu o klauzulę sumienia, podkreśla się, że w art. 39 zostały one ujęte szeroko.4 Znacznie szerzej niż ma to miejsce w przypadku przepisu art. 38 UZL, stanowiącym o możliwości odmowy leczenia przez lekarza. Art. 39 UZL posługuje się bowiem pojęciem odmowy ?świadczeń zdrowotnych?, nie zaś jak art. 38 UZL pojęciem odmowy ?leczenia?. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 10 UoDZL5 świadczenia zdrowotne to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania. Niewątpliwie zatem czynność ?leczenia? zawiera się w powyższej definicji, która dodatkowo obejmuje szereg innych czynności dokonywanych przez lekarzy, a które nie są jednocześnie ?leczeniem?.
Dla legalnego skorzystania z klauzuli sumienia niezbędne jest, jak była mowa, spełnienie przez lekarza kilku bardzo istotnych obowiązków.
Po pierwsze konieczne jest wskazanie pacjentowi realnej możliwości uzyskania danego świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej, po drugie zaś uzasadnienie i odnotowanie takiego faktu w dokumentacji medycznej.
Pierwszy warunek ? jak podkreśla się w doktrynie ? sformułowany jest błędnie, wskazuje się bowiem, że taki obowiązek winien spoczywać na zakładzie opieki zdrowotnej, a nie lekarzu.6 Mimo, że wadliwość tę starano się legislacyjnie poprawić, do dziś przepis ten nie został skorygowany. W jego obecnym brzmieniu, lekarz nie ma jednak innej możliwości legalnego stosowania klauzuli sumienia, niż przez dodatkowe i rzetelne poinformowanie pacjenta o możliwości pozyskania danego świadczenia w innym miejscu (u innego lekarza, innym zakładzie). Aktualne wydają się w tym kontekście słowa M. Boratyńskiej, zaznaczającej że ?prawo pacjenta jest jako takie silniejsze od prawa lekarzy do rozterki moralnej i dlatego powołanie się na klauzulę jest skuteczne tylko pod warunkiem wskazania realnej możliwości uzyskania przez pacjenta pomocy gdzie indziej?.7
Drugi warunek wydaje się mniej kontrowersyjny, lecz nadal rodzący pewne wątpliwości. Nie jest bowiem jasne, co ma być przedmiotem uzasadnienia odnotowywanego w dokumentacji medycznej. Czy chodzi tylko o fakt powołania się na klauzulę? Czy też nakreślenie faktu przekazania pacjentowi informacji odnoszących się do miejsca, w którym może mu być udzielone świadczenie zdrowotne, którego odmówił lekarz? Czy lekarz powinien też uzasadnić przyczynę odmowy? Ostania teza wydaje się zbyt dalece sięgająca, jako że w praktyce irrelewantne są pobudki, jakimi kieruje się lekarz (opierający się na swym wewnętrznym przekonaniu). Istotnym jest natomiast takie sformułowanie uzasadnienia, które w pierwszej kolejności wykazałoby fakt zrealizowania obowiązku poinformowania pacjenta o innym zakładzie, który jest w stanie udzielić danego świadczenia, po drugie zaś wykazanie, że w konkretnym przypadku nie istniały przesłanki określone w art. 30 UZL.
Podsumowanie
Istnienie w polskim systemie prawnym instytucji klauzuli sumienia ocenić należy pozytywnie. Demokratyczne państwo prawa, uwzględniające wolności i prawa jednostek winno szanować sumienia swych obywateli. W tym kontekście Polska transponowała do krajowych regulacji prawnych jedną z fundamentalnych instytucji, dając lekarzom możliwość udzielania świadczeń zgodnie z ich wewnętrznymi, indywidualnymi przekonaniami.
Z drugiej zaś strony, czego przykładem są doniesienia prasowe, każda instytucja może być nadużywana lub wykorzystywana nieprawidłowo. Lekarz, powołujący się na klauzulę sumienia winien bowiem zawsze w pierwszej kolejności brać pod uwagę dobro pacjenta, tak by postępować nie tylko z prawem, ale też realizować postanowienia ?Przyrzeczenia lekarskiego? nakładającego nań obowiązek przeciwdziałania cierpieniu i zapobiegania chorobom pacjentów. Z tych względów lekarz winien zawsze restrykcyjnie kierować się wiedzą medyczną, ale też skrupulatnie realizować obowiązki nałożone nań przepisami. Pamiętać trzeba, że zawód ten winien być traktowany przez lekarzy jako wypełnianie misji służenia pacjentom, a nie rzemieślniczego wykonywania świadczeń zdrowotnych. Niedostosowanie się lekarzy do wymogów wytyczonych prawem pozytywnym, w tym niedopełnienie obowiązków wynikających z prawnej regulacji klauzuli sumienia, powinno zawsze nieść za sobą dotkliwe sankcje i napiętnowanie, ponieważ w każdym przypadku najdotkliwiej poszkodowanymi i pokrzywdzonymi są pacjenci.
Piśmiennictwo:
1. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. ? o zawodach lekarza i lekarza dentysty
2. L. Kubicki ?Sumienie lekarza jako kategoria prawna?, PiM 4/1999 s. 5 i następne
3. B. Sasin, ?Problemy związane z zastosowaniem klauzuli sumienia prze lekarzy?, http://prawoamedycyna.pl/prawo-medyczne/problemy-zwiazane-z-zastosowaniem-klauzuli-sumienia-przez-lekarzy/
4. E. Zielińska – Komentarz do art.39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ?Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz?, SIP LEX 2014
5. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. ? o działalności leczniczej
6. M. Nesterowicz, N. Karczewska ?Stosowanie klauzuli sumienia (kwestia prawa a faktu)?, http://www.ptb.org.pl/pdf/nesterowicz_karczewska_klauzula_1.pdf, str 4
7. M. Boratyńska ?O łamaniu przepisów dopuszczających przerywanie ciąży?, PiM 2/2008 s. 103.