Znaczenie profilaktyki onkologicznej wśród celów zdrowia publicznego
Choroby nowotworowe są w Polsce jedną z głównych przyczyn zgonów, pomimo stałego postępu zarówno w diagnostyce chorób nowotworowych, jak i w dostępie do nowoczesnych terapii. Od wielu lekarze, dziennikarze, publicyści a także osoby publiczne i politycy podejmowali wiele inicjatyw w zakresie walki z tym niezwykle istotnym medycznie i społecznie problemem.
Ograniczenie umieralności z powodu chorób nowotworowych jest jednym z głównych priorytetów realizowanej w Polsce polityki zdrowotnej i jako taki zajmuje znaczącą pozycję wśród celów wyznaczonych w Narodowym Programie Zdrowia. W celu zwiększenia skuteczności działań prowadzonych na rzecz walki z nowotworami w Polsce, opracowano Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych, który miał stad się instrumentem do realizacji szerokiej strategii przeciwnowotworowej na terenie całego kraju.
Lekarze i eksperci zdrowia publicznego na świecie są zgodni, że to właśnie działania profilaktyczne wywierają najbardziej pożądany i jednocześnie najbardziej efektywny wpływ na stan zdrowia populacji. Przykłady wiodących państw europejskich są jednoznaczne: skuteczna implementacja strategii profilaktyki zdrowotnej prowadzi do doskonałych rezultatów, w tym do niemal całkowitego wyeliminowania pewnych zagrożeń zdrowotnych. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do wybranych nowotworów, którym można skutecznie zapobiegać dzięki podejmowanym działaniom profilaktycznym, wykryć we wczesnym stadium i dzięki temu skutecznie leczyć. Do takich nowotworów można zaliczyć raka piersi, raka szyjki macicy, raka prostaty, czy raka jelita grubego.
W każdym z wymienionych przypadków istnieją obecnie bardzo skuteczne metody dzięki którym można albo skutecznie wykrywać wczesne stadia rozwojowe nowotworu (np. cytologia, mammografia, czy kolonoskopia) i je odpowiednio eliminować np. chirurgicznie ? wówczas mówimy o profilaktyce wtórnej.
Istnieją również możliwości ograniczenia lub eliminacji istotnych czynników odpowiedzialnych za rozwój określonych nowotworów w populacji, tak jak np. szczepienia przeciwko zakażeniom wirusem HPV w przypadku raka szyjki macicy, czy wyeliminowanie palenia w przypadku tytonio-zależnych nowotworów złośliwych. W takich przypadkach mówimy o profilaktyce pierwotnej.
Skuteczność działań profilaktyki złośliwych chorób nowotworowych jest wprost powiązana ze zdolnością do systematycznego wykonywania określonych działań profilaktycznych w odniesieniu do wybranej populacji. Dlatego, w przypadku działań profilaktycznych mówi się o ich populacyjnym charakterze, tzn., że sensowność ich prowadzenia jest zapewniona tylko wtedy, gdy obejmują one znaczącą część określonej populacji. Oznacza to konieczność zapewnienia masowości i odpowiedniej powtarzalności takich działań. Dla przykładu, w przypadku szczepień ochronnych (czyli profilaktyki pierwotnej), można mówić o sukcesie jeśli osiągnie się poziom wszczepialności powyżej 85% populacji wskazanej do szczepienia. Podobnie, sensowność prowadzenia działań skriningowych, takich jak badania cytologiczne czy mammografia, jest wprost zależna od możliwości zrealizowania takich badań u co najmniej 70% populacji wskazanej do takiego badania. W przypadku badań cytologicznych, chodzi o docelową populację szacowaną na ok. 9 milionów kobiet w wieku 26-55 lat. Jest to zatem olbrzymie wyzwanie organizacyjne, logistyczne i oczywiście finansowe.
Aby dobrze zrozumieć ogrom i specyfikę wyzwań związanych z realizacją skutecznych działań profilaktyki onkologicznej, należy zdać sobie przede wszystkim sprawę z faktu, że działania profilaktyczne są kierowane do osób zdrowych lub uważających się za zdrowe. Tymczasem, system opieki zdrowotnej i instytucje, na których się on opiera zostały stworzone do tego, żeby zapewnić opiekę ludziom chorym. Jest to fundamentalna różnica, która sprawia, że powodzenie strategii profilaktyki zdrowotnej (w tym onkologicznej) zależy od zdolności do przekonania milionów zdrowych ludzi do podjęcia odpowiednich działań, które często związane są z jakąś niedogodnością i w efekcie których zdrowy człowiek może się dowiedzieć, że jest chory na potencjalnie śmiertelną chorobę.
Można zatem wnioskować, że profilaktyka zdrowotna, a szczególnie profilaktyka chorób nowotworowych, tylko w części dotyczyć będą kwestii czysto medycznych, a w znaczącej mierze będą bazowały na takich dyscyplinach jak psychologia, komunikacja, edukacja i marketing. Wynika to z tego, że do skutecznego wdrożenia konkretnych strategii profilaktyki onkologicznej konieczne jest dokonanie istotnej pracy w takich obszarach jak świadomość społeczna zagrożeń i możliwości jakie daje odpowiednia profilaktyka, czy aktywizacja wybranej populacji do podjęcia konkretnego działania już po uzyskaniu odpowiedniej świadomości. W obecnej chwili nie istnieje w Polsce żadna instytucja publiczna, która byłaby w pełni odpowiedzialna za realizację określonej strategii profilaktyki zdrowotnej z perspektywy komunikacyjnej i edukacyjnej, a podejmowane działania są często realizowane wyłącznie w wąskich obszarach terapeutycznych poprzez tworzone na ten cel programy.
Narzędzia i instrumenty wykorzystywane przez sektor publiczny w profilaktyce onkologicznej na przykładzie raka szyjki macicy
Jednym z nowotworów, który zbiera dramatyczne żniwo w naszym kraju, jest rak szyjki macicy. Problem ten dotyka kobiet w sile wieku, które najczęściej są żonami i matkami. Wobec tego ich choroba oraz często przedwczesna śmierć doświadcza nasze społeczeństwo w sposób szczególny.
Na tle Unii Europejskiej Polska była przez lata niechlubnym przykładem państwa, wyróżniającego się trwającą od kilkudziesięciu lat bezradnością w obszarze zapadalności i umieralności na raka szyjki macicy i inne nowotwory związane z HPV. Tymczasem, to właśnie te nowotwory, jako jedne z niewielu, mogą być skutecznie eliminowane dzięki istniejącym metodom profilaktyki. W tych krajach, w których skutecznie zastosowano strategię profilaktyki raka szyjki macicy, nowotwór ten już praktycznie nie występuje.
W ostatnich latach, również w Polsce sytuacja ulega stopniowej poprawie, a w niektórych regionach kraju można wręcz mówić o istotnych postępach. W statystykach wykrywalności raka szyjki macicy nasz kraj przesunął się z ostatniej pozycji w UE aż o 8 pozycji do góry. Związane jest to ze stałym wzrostem wykonywanych badań cytologicznych i znaczącym wzrostem ich jakości. W samym roku 2009 pobrano w Polsce ok. 870 tysięcy badań cytologii, co stanowiło 27 procent pokrycia docelowej populacji kobiet w wieku 26-59 lat. Co prawda umieralność z powodu raka szyjki macicy wciąż pozostaje na bardzo wysokim poziomie, w perspektywie ostatnich 20-30 lat widzimy jednak wyraźnie istotną poprawę sytuacji.
Instytucje zdrowia publicznego i inne organizacje aktywnie angażujące się w kształtowanie stanu zdrowia społeczeństwa mają dzisiaj do dyspozycji potężny oręż w obrębie profilaktyki raka szyjki macicy i innych nowotworów związanych z HPV. Oprócz badań cytologicznych służących diagnozie stanów przedrakowych szyjki macicy, mogą korzystać z najnowszych technologii medycznych, które w znaczący sposób zmieniły oblicze profilaktyki. Są to szczepienia przeciwko HPV oraz testy DNA na obecność wirusa HPV.
Największym wyzwaniem dla zdrowia publicznego jest w tych warunkach takie zaprojektowanie strategii profilaktyki, które umożliwi najbardziej optymalne (pod względem zdrowotnym i opłacalności kosztowej) wykorzystanie istniejących sposobów i technologii. W warunkach polskich oznacza to podejmowanie różnych, wzajemnie się uzupełniających działań zarówno na poziomie centralnym jak i regionalnym i lokalnym. Tylko w ten sposób możliwe będzie znaczące obniżenie statystyk dotyczących zapadalności i umieralności na nowotwory związane przyczynowo z zakażeniem HPV, w tym szczególnie na raka szyjki macicy.
W Polsce najwięcej uwagi poświęcano do tej pory badaniom cytologicznym. Od 2005 r. realizowany jest program badań cytologicznych, który jest częścią Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych. W jego ramach kobiety w wieku 26-59 lat mają prawo do bezpłatnej (finansowanej przez Narodowy Fundusz Zdrowia) cytologii raz na trzy lata. Program funkcjonuje na bazie struktury specjalnie na ten cel przygotowanej składającej się z Centralnego Ośrodka Koordynacyjnego (COK) i 16 Wojewódzkich Ośrodków Koordynujących (WOK).
Celem programu jest zwiększenie wykonywalności badań cytologicznych i tym samym doprowadzenie do znaczącego ograniczenia zapadalności i umieralności na raka szyjki macicy. Analiza trzech pierwszych lat realizacji programu pokazuje, że szybkie osiągnięcie celu jakim jest pokrycie znaczącej części populacji badaniami cytologicznymi, nie jest łatwe. Program jest kierowany do olbrzymiej populacji ok. 9,5 miliona kobiet w Polsce, z czego rocznie powinno się wykonywać ok. 3 miliony cytologii.
Jednocześnie realizowany program wyraźnie wskazuje na dokonujący się postęp: stworzono sprawną infrastrukturę na terenie całego kraju umożliwiającą realizację programu oraz doprowadzono do stałego przyrostu wykonywanych cytologii. W ujęciu nominalnym zanotowano dość znaczącą poprawę, z poziomu 260 tys. cytologii pobranych i przeanalizowanych w 2005 r., do poziomu ponad 870 tys. w 2009 r. Jednak w skali globalnej dane te wciąż są niewystarczające, gdyż oznaczają, że maksymalnie ok. 27 % populacji docelowej wykonuje w Polsce badania cytologiczne. Dane te nie uwzględniają Co prawda cytologii wykonywanych poza programem finansowanych ze środków publicznych, których liczba szacowana jest na kilkaset tysięcy rocznie.
Jak wspomniano powyżej, populacyjne badania cytologiczne oferowane bezpłatnie w ramach realizowanego programu skierowane są do pokaźnej liczby kobiet nim objętych. W Polsce jest to blisko 9 mln kobiet, z których każda raz na trzy lata powinna być przebadana. Średnio, oznacza to konieczność wykonania blisko 3 milionów cytologii rocznie. Z danych NFZ wynika, że w latach 2006-2009 przeznaczono blisko 200 mln złotych na realizację programu scriningowego. Pomimo nominalnego zwiększenia liczby cytologii wykonywanych rocznie w Polsce, odsetek wyników nieprawidłowych (czyli stanów chorobowych) w populacji nie uległ praktycznie zmianie i wynosi ok. 2.5%. Z tego można wnioskować, że populacja najbardziej zagrożona rakiem szyjki macicy wciąż pozostaje poza zasięgiem programu wczesnego wykrywania tego nowotworu.
Działania edukacyjne pełnią kluczową rolę w każdej strategii profilaktyki zdrowotnej, a mimo to, ich realizacji poświęcono do tej pory w Polsce stosunkowo najmniej uwagi i środków. Fakt ten dotyczy wszystkich obszarów terapeutycznych i doskonale charakteryzuje również sytuację w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy, jeśli chodzi o działania instytucjonalne prowadzone przez instytucje zdrowia publicznego i edukacji.
Wynika to w dużej mierze z tego, że nie ma jednoznacznie określonej instytucji, która byłaby odpowiedzialna za realizowanie takich działań na poziomie całego kraju. W części jest to na pewno Centralny Ośrodek Koordynacyjny wraz z wojewódzkimi oddziałami. W ramach podjętych działań przeprowadzono istotne działania edukacyjne skierowane do personelu medycznego, które objęły blisko 10,000 osób w Polsce. Ponadto, powstało szereg rekomendacji, opracować i artykułów na temat profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce.
Elementy edukacyjne prowadzone przez Centralny Ośrodek Koordynacyjny obejmują także szerokie działania informacyjne i edukacyjne skierowane do społeczeństwa i pacjentów. Powstała duża kampania medialna obejmująca radio, telewizję, Internet i prasę, stworzono spójną linię plakatów, ulotek i innych materiałów wspierających skuteczną promocję programu badań cytologicznych, a także wykorzystano nowoczesne techniki marketingu społecznego takie jak productplacement.
Działania informacyjne obejmowały także akcję wysyłania zaproszeń imiennych na badania cytologiczne do wszystkich kobiet objętych programem narodowym, jednakże efektywność tej ostatniej formy zachęcania do profilaktyki nie przyniosła imponujących rezultatów, gdyż jedynie niecałe 7 procent osób otrzymujących zaproszenia, wykorzystało je zgłaszając się na badania.
Należy stwierdzić, że do tej pory nie opracowano w Polsce kompleksowej strategii informacyjnej i edukacyjnej, która umożliwiłaby zwiększanie świadomości zagrożeń zakażeniami HPV i możliwości podejmowania działań profilaktycznych. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na działania inicjowane i podejmowane przez inne podmioty, często pozarządowe lub prywatne, które w znaczący sposób wydają się zapełniać istniejącą lukę. Przykładem takiego działania są inicjatywy podejmowane przez Fundację MSD dla Zdrowia Kobiet.
Działania Fundacji MSD dla Zdrowia Kobiet w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy
Fundacja MSD dla Zdrowia Kobiet powstała w 2009 roku z inicjatywy firmy MSD Polska. Celem stworzenia Fundacji jest prowadzenie działań w zakresie profilaktyki zdrowotnej kobiet, w takich obszarach, które nie znajdują obecnie odpowiedniego wsparcia istniejących instytucji publicznych. Tym samym, Fundacja aspiruje do wypełnienia pewnej istotnej luki i zapewnienia wsparcia w realizacji strategii profilaktyki zdrowotnej skierowanej szczególnie do kobiet.
Jednym z kluczowych obszarów działalności Fundacji od samego początku była profilaktyka raka szyjki macicy, w tym szczególnie tworzenie inicjatyw, które mogą stanowić komplementarne wsparcie dla prowadzonych dotychczas przez inne podmioty i instytucje działań. Dotyczy to szczególnie działalności w obszarze edukacji i budowania świadomości możliwości jakie daje kompleksowa profilaktyka tego nowotworu.
Głównym założeniem Fundacji jest realizacja projektów, które w sposób trwały i długookresowy mogą doprowadzić do poprawy sytuacji w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy. Jak wspomniano wcześniej, jednym z największych wyzwać w tym obszarze pozostaje skuteczne dotarcie do odpowiedniej populacji i przekonanie jej do podjęcia działań profilaktycznych takich jak badania cytologiczne lub szczepienia HPV. Wypełnianiem tej istotnej luki zajęła się od początku swojego istnienia Fundacja. Główne założenia prowadzonych w tym obszarze działań są następujące:
? Potrzebne jest prowadzenie działalności edukacyjnej nt. profilaktyki raka szyjki macicy do jak najszerszej populacji osób młodych w celu wczesnego budowania świadomości zdrowotnej i przygotowywania młodych kobiet do odpowiedniego postępowania w przyszłości.
? Potrzebne jest również podejmowanie działań kierunkowych, które w sposób odpowiedni zaadresują potrzeby edukacyjne specyficznych populacji, które z uwagi na niekorzystny status społeczno-ekonomiczny są ?wykluczeni? z regularnej opieki zdrowotnej i profilaktycznej.
? Potrzebne jest prowadzenie projektów łączących kompetencje i możliwości różnych organizacji z sektora publicznego, prywatnego, samorządowego i pozarządowego, poprzez budowanie efektywnego partnerstwa na rzecz profilaktyki raka szyjki macicy.
Pierwszym programem, który powstał z myślą o tworzeniu trwałej platformy edukacyjnej w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy był program edukacyjny 'Wybierz Życie ? Pierwszy Krok. Jego celem jest podniesienie świadomości zagrożeń związanych z HPV i wskazanie odpowiednich zachować profilaktycznych u młodych osób, jak również wśród ich rodziców. Program jest kierowany do uczniów szkół ponadgimnazjalnych i jest zbudowany na podstawie sprawdzonego modelu wykorzystywanego przez Główny Inspektorat Sanitarny, tj. edukacji kaskadowej.
Ewaluacja pierwszego etapu projektu wskazuje wyraźnie jak istotne mogą być takie działania: ponad 80% ankietowanych rodziców rozmawiało ze swoimi dziećmi o HPV po tym jak wzięły one udział w programie, a 75% ankietowanych matek zadeklarowało wykonanie cytologii. W roku szkolnym 2009/2010 programem zostanie objętych blisko 200 tys. uczniów z 7 województw, a w kolejnym roku będzie to już cała populacja uczniów ponadgimnazjalnych w Polsce.
Drugi z programów Fundacji pod nazwą ?Nie płać za Błędy, Zapobiegaj!? powstał z myślą o stworzeniu prototypu modelu aktywizacji populacji kobiet ?wykluczonych społecznie?, który ma doprowadzić do korzystania przez te kobiety z bezpłatnych badań cytologicznych. Jest to nowatorskie podejście do profilaktyki zdrowotnej, które zakłada wykorzystanie istniejącej struktury Ośrodków Pomocy Społecznej do zbudowania skutecznego systemu dotarcia do kobiet w trudnej sytuacji społecznej i ekonomicznej w celu przekonania ich do uczestnictwa w programie badań cytologicznych. Partnerami projektu realizowanego obecnie w wersji pilotażowej w wybranych gminach na terenie Województwa Lubuskiego jest Urząd Marszałkowski, Narodowy Fundusz Zdrowia, Wojewódzki Ośrodek Koordynacyjny oraz Stowarzyszenie ?Damy Radę?.
Ostatnim z projektów dotyczących profilaktyki raka szyjki realizowanym przez Fundację MSD dla Zdrowia Kobiet jest kampania ?Współdziałajmy?, która powstała w celu promowania idei wielosektorowego partnerstwa na rzecz skutecznej profilaktyki. W ramach kampanii, Rada Naukowa Fundacji opracowała rekomendacje skierowane do jednostek samorządu terytorialnego, które mają pomóc samorządom w realizacji kompletnych i efektywnych programów profilaktyki raka szyjki macicy. Rekomendacje przedstawiają koncepcję trzech filarów skutecznej profilaktyki, złożoną z cytologii, szczepień i edukacji, i opisują rolę samorządów oraz innych instytucji w realizowaniu tej koncepcji w praktyce. Elementem kampanii był cykl konferencji edukacyjno-szkoleniowych, w których uczestniczyło łącznie blisko 1000 przedstawicieli samorządów. Partnerami kampanii są Związek Powiatów Polskich, Główny Inspektorat Sanitarny, Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, Polskie Towarzystwo Ginekologii-Onkologicznej oraz redakcje ?Służby Zdrowia? i ?Polska The Times?.
Potencjał organizacji pozarządowych w realizacji narodowej strategii profilaktyki raka szyjki macicy
Opisane programy realizowane przez Fundację MSD dla Zdrowia Kobiet stanowią ilustrację potencjału jaki kryje się w organizacjach pozarządowych jeśli chodzi o działalność na polu profilaktyki zdrowotnej. Jak wspomniano we wstępie, największym wyzwaniem skutecznej profilaktyki w Polsce nie jest brak umiejętności, wiedzy czy zasobów po stronie medycznej, lecz nieistniejący w praktyce system instytucjonalny przygotowany do realizacji strategii profilaktyki zdrowotnej. Taki system powinien sięopierać o wiedzę i doświadczenia daleko wykraczające poza tradycyjną domenę medycyny. Organizacje pozarządowe czy sektora prywatnego mogą stanowić niezwykle istotne wsparcie w realizacji takiej strategii, zapewniając nie tylko dodatkowe źródło finansowania dla tzw. ?miękkich? projektów, ale przede wszystkim tworząc realne zasoby, które mogą stad się istotnym elementem większej całości.
Aby w pełni wykorzystać ten potencjał, potrzebne jest w Polsce bardziej otwarte podejście decydentów publicznych odpowiedzialnych za realizację celów zdrowotnych i profilaktycznych na współpracę z tego typu organizacjami. Wydaje się, że byłoby to niezwykle korzystne, szczególnie w warunkach w jakich funkcjonuje polski system opieki zdrowotnej, gdzie każde dodatkowe zasoby są na wagę złota.
Piśmiennictwo u autora.
PO 3600193847