Cukrzyca jest dziś jedną z największych plag cywilizacji, jednak była dobrze znana już w starożytności. ?Życie chorego jest pełne boleści, pragnienie nie daje się zaspokoić; choroba rozwija się długo, ale pacjent żyje krótko od chwili, gdy choroba w pełni się rozwinie? ? pisał Areteusz z Kapadocji ok. 150 r. n.e.
Najstarsze wzmianki o chorobie przebiegającej ze wzmożonym oddawaniem moczu i nasilonym pragnieniem pochodzą sprzed kilku tysięcy lat. W tekstach staroindyjskich odkryto zapiski o obfitym oddawaniu ?słodkiego moczu?. Najstarszy zachowany pełny opis cukrzycy z czasów antycznych zawarty jest w egipskim papirusie datowanym na około 1550 rok p.n.e. (znalezionym przez Georga Ebersa). Autorem był Imhotep, lekarz i architekt, kapłan na dworze faraona Zossera w 3000 roku p.n.e.
Areteusz z Kapadocji w dziele ?Choroby ostre i przewlekłe?, które ukazało się około 150 roku n.e. pisał: ?Charakter choroby jest przewlekły i rozwija się ona długo, ale pacjent żyje krótko od chwili, gdy choroba w pełni się rozwinie, gdyż topienie się ciała jest gwałtowne, a śmierć nadchodzi szybko. Samo życie chorego jest okropne i pełne boleści, pragnienie nie daje się zaspokoić, chory pije bardzo dużo, chociaż ilość wypitych płynów nie tłumaczy ogromnej ilości oddawanego moczu, a chorego nie można powstrzymać ani od picia, ani od oddawania moczu. (…) Choroba nazywa się ?diabetes?, od greckiego słowa oznaczającego syfon, ponieważ płyn wypity nie pozostaje w ciele, ale używa go jak sita lub kanału i natychmiast opuszcza?.
Diabete maigre i diabete gras
Nowożytna historia diabetologii w Europie zaczyna się w XVII wieku. W 1674 r. Thomas Willis, lekarz, anatom i profesor filozofii naturalnej w Oksfordzie opublikował pracę ?Diabetes or the Pissing Evil?, w której tak opisywał objawy cukrzycy: ?mocz chorych jest zadziwiająco słodki ? jak cukier lub miód?. Przełomowy charakter miały też prace naczelnego chirurga królewskiej artylerii Johna Rollo. W 1797 r. odkrył on, że ilość wydalanego z moczem cukru zależy od rodzaju pożywienia: pokarmy ?roślinne? zwiększają cukromocz, a ?zwierzęce? go zmniejszają. Zalecał dietę ubogą w węglowodany i bogatą w tłuszcz i białko. Jako pierwszy dodał do nazwy choroby ?diabetes? określenie ?mellitus? (miodowy).
Francuski lekarz Apolinary Bouchardat jako pierwszy opisał dwa typy osób chorych na cukrzycę: grupę osób w młodym wieku, szczupłych, u których leczenie dietą i ciężką pracą nie przynosiło efektów, oraz pacjentów w starszym wieku, otyłych, odnoszących wielkie korzyści z diety i wysiłku fizycznego. Etienne Lancereaux, również lekarz z Francji, w 1880 r. wprowadził pojęcia diabete maigre (cukrzyca osób szczupłych) i diabete gras (cukrzyca osób otyłych).
Insulina: medyczny cud
Pierwsze zalecenia dotyczące leków na cukrzycę pochodzą z X wieku: Awicenna proponował chorym spożywanie łubinu i kozieradki. Przed 1922 r., kiedy to odkryto insulinę, najczęściej stosowanym leczeniem cukrzycy była dieta głodowa (opisana i popularyzowana przez amerykańskiego lekarza Fredericka Allena).
Przełomem było dokonane w Toronto odkrycie insuliny. Dokonali tego chirurg Frederick Grant Banting i student Charles Best, pracując wspólnie od kwietnia 1921 w katedrze fizjologii kierowanej przez szkockiego profesora Johna J.R. Macleoda. W pracach wspierał ich biochemik James B. Collip.11 stycznia 1922 r. podano pierwszy raz preparat insuliny pacjentowi ? Leonardowi Thompsonowi, 14-latkowi chorującemu na cukrzycę od trzech lat i ważącemu 30 kg. Według opinii publicznej dokonał się ?cud? w medycynie, a cukrzyca, która była śmiertelną chorobą, szybko zmieniła się w chorobę przewlekłą. Od października 1923 roku insulina była dostępna w Ameryce Północnej i Europie. W 1923 roku Bantingowi i Macleodowi przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii, Banting podzielił się nagrodą z Bestem, a Macload z Collipem, dlatego też obecnie całą czwórkę uważa się za odkrywców insuliny i laureatów Nagrody Nobla.Odkrycie insuliny całkowicie zmieniło diabetologię
W latach 30. XX wieku austriacki badacz Wilhelm Falta, a w ślad za nim Harold Himsworth stworzyli koncepcję dwóch typów chorych na cukrzycę: insulino-wrażliwych i insulino-niewrażliwych. Deborah Doniach i Gian Franco Botazzo w 1974 roku wykazali, że reakcja autoimmunologiczna skierowana przeciwko komórkom beta wysp trzustkowych odpowiada za rozwój cukrzycy typu 1. W tym samym roku Robert Tattersall opisał dziedziczny podtyp cukrzycy typu 2 ? cukrzycę MODY.
Pierwszym współczesnym lekiem doustnym był syntalin, pochodna biguanidu, opracowany w 1926 roku przez E. Franka w klinice Oskara Minkowskiego we Wrocławiu. Nie mógł być stosowany ze względu na silną toksyczność. Pochodne sulfonylomocznika powstały dzięki pracom Augusta Loubatieres?a. W 1955 r. wprowadzono do leczenia pierwszy lekz tej grupy ? karbutamid, w 1957 tolbutamid. Dwa lata później pojawił się w aptekach pierwszy biguanid ? fenformina, a w 1960 roku ? metformina. W latach 1976?1978 zaczęto korzystać z urządzeń do samodzielnego pomiaru glikemii przez chorych ? glukometrów. W tym samym okresie zespół Johna Pickupa opracował w Londynie przenośną pompę do podskórnego podawania insuliny, a w 1981 roku John Ireland po raz pierwszy zastosował automatyczny wstrzykiwacz do insuliny (?pen?).
Towarzystwa diabetologiczne
W 1926 r. powołano w Portugalii pierwsze towarzystwo diabetologiczne: Portugalskie Stowarzyszenie dla Ochrony Biednych Chorych na Cukrzycę. Brytyjskie Towarzystwo Diabetologiczne powstało w 1934 roku. Kolejne powstały w Anglii (1934), we Francji (1938), w Stanach Zjednoczonych (1941) i Belgii (1942). Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne liczy obecnie ponad ćwierć miliona członków, w tym prawie 10 000 lekarzy z całego świata. W 1950 roku powstała Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF, International Diabetes Federation), a w 1964r. Europejskie Towarzystwo Badań nad Cukrzycą (EASD, European Association for the Study of Diabetes). Jeden z jego pierwszych zjazdów odbył się w Warszawie w 1970 roku.
Diabetologia w Polsce
Już dwa lata po odkryciu insuliny w Kanadzie, w 1924 r. zaczęto produkować insulinę w Polsce, w Państwowym Zakładzie Higieny (PZH) w Warszawie. Polska była jednym z pierwszych krajów europejskich (obok Danii, Anglii, Hiszpanii, Holandii), które wprowadziły produkcję nowego leku. Produkcję insuliny rozpoczął Kazimierz Funk, warszawiak, syn znanego dermatologa, od 1900 roku przebywający poza Polską, pracujący wcześniej m.in. w laboratoriach w Paryżu, Londynie i Nowym Jorku. Prowadził prace nad produkcją insuliny w Warszawie do jesienii 1927 r., potem kontynuował je lubelski chemik Tomasz Spasowicz. Wcześniej spędził rok w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, gdzie m.in. zapoznał się z przemysłowym procesem produkcji insuliny. Produkcja insuliny w Polsce rosła tak, że od 1935 r. zaczęto ją eksportować, najpierw do Czechosłowacji, a następnie do Estonii i Jugosławii. W 1938 r. aż jedną trzecią insuliny sprzedano za granicę. W 1938 roku rozpoczęto w PZH produkcję insuliny cynkowo-protaminowej. Insulina była w PZH produkowana także w czasie II wojny światowej. Po wojnie Tomasz Spasowicz kontynuował prace nad produkcją insuliny w zakładach Polfy Tarchomin.
W okresie powojennym w Polsce było wielu znakomitych lekarzy zajmujących się leczeniem chorych na cukrzycę, m.in. profesor Jakub Węgierko (kierownik III Kliniki Chorób Wewnętrznych AM w Warszawie, autor pierwszej polskiej monografii o cukrzycy, twórca pojęcia ?cukrzyca skojarzona? określającego stan obecnie nazywany ?zespołem metabolicznym?), profesor Józef W. Grott (kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych AM w Łodzi, wybitny klinicysta, specjalista chorób trzustki), profesor Eugeniusz Kodejszko (następca profesora Węgierki); profesor Franciszek Redlich (kierownik Katedry i Kliniki Pediatrii AM w Łodzi, twórca diabetologii wieku rozwojowego); profesor January Ławecki, profesor Henryk Rogala, profesor Artur Czyżyk. W 1987 r., na bazie Sekcji Diabetologii, działającej w ramach Towarzystwa Internistów Polskich, powstało Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (PTD). Jego pierwszy zjazd naukowy odbył się w Białymstoku w maju 1987 r.
Autor: Katarzyna Pinkosz, na podstawie: Leszek Czupryniak, Jerzy Loba, Historia powszechna diabetologii, Rozwój diabetologii w Polsce, w: Cukrzyca t.1, pod redakcją Jacka Sieradzkiego, współpraca redakcyjna: Leszek Czupryniak i Maciej Małecki, Gdańsk 2019).