Rozmowa z dr hab. n. med. i n. o zdr. Magdaleną Skarżyńską, specjalistką z zakresu farmacji aptecznej i szpitalnej w trakcie specjalizacji z farmacji klinicznej z Katedry i Zakładu Farmakoterapii i Opieki Farmaceutycznej z Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Centrum Słuchu i Mowy

NAGRODA ZAUFANIA ZŁOTY OTIS 2024 ZA STWORZENIE PROGRAMU OPIEKI FARMACEUTYCZNEJ DLA KOBIET W CIĄŻY

Rada Naukowa przyznała pani Nagrodę Specjalną za program opieki farmaceutycznej dla kobiet w ciąży. Czy może pani o nim opowiedzieć?

Jest to program opieki farmaceutycznej dla kobiet w ciąży oraz kobiet karmiących. Zgodnie z definicją opieka farmaceutyczna jest udokumentowanym procesem i jest sprawowana przez farmaceutę. Nagrodzony program opiera się o te same założenia; skierowany jest do farmaceutów i realizowany w ramach studiów podyplomowych „Profesjonalna opieka farmaceutyczna” na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. W ramach przedmiotu opieka farmaceutyczna w okrojonym zakresie realizowana jest również w toku studiów, tak aby przyszli absolwenci farmacji mogli jak najlepiej przygotować się do procesu sprawowania opieki farmaceutycznej w przyszłości.
Sam program – jak każda forma opieki farmaceutycznej – ma kilka filarów. Po pierwsze, tłumaczymy farmaceutom, które z objawów zgłaszanych przez ciężarne pacjentki odwiedzające apteki są tzw. objawami alarmowymi. Ich listę stworzyliśmy po konsultacji z lekarzami specjalistami w tym obszarze; gdy pacjentka zgłosi któryś z nich, rola farmaceuty kończy się i pacjentka powinna jak najszybciej skonsultować się z lekarzem – w razie konieczności nawet w trybie ostrodyżurowym.
Drugi filar to edukacja w zakresie diety i suplementacji w ciąży oraz profilaktyki, np. szczepiennej. Po trzecie edukacja w zakresie klasyfikacji substancji czynnych w okresie ciąży i karmienia piersią. Powoli odchodzi się już od sztywnej klasyfikacji przyjętej przez FDA (Food and Drug Administration – amerykańską Agencję Żywności i Leków); poza substancjami z grupy X (i niektórymi z grupy D) – czyli takimi, które są bezwzględnie przeciwwskazane w ciąży – to co do większości substancji czynnych ocenia się bezpieczeństwo na zasadzie oceny ryzyka w danym przypadku, w danej sytuacji, w danym trymestrze ciąży. Przykładem, z którego można skorzystać, jest bezpłatna baza angielska BUMPS (Best Use of Medicines in Pregnancy), która opisuje ryzyko stosowania różnych leków w ciąży i okresie karmienia.

Jakie objawy są alarmowe u ciężarnych kobiet?

Przede wszystkim krwawienia z dróg rodnych i plamienia o różnym nasileniu, ciśnienie tętnicze np. powyżej 140/90 mmHg (farmaceuci mają już udostępnione standardy wykonywania pomiaru ciśnienia tętniczego w aptece), niewyczuwanie ruchów płodu, objawy skurczowe czy bólowe w obrębie podbrzusza. Są to przykłady tzw. red flags, czyli czerwonych flag, które mogą wymagać pilnej konsultacji medycznej. Farmaceuta nie ma możliwości diagnozowania chorób, ale może na podstawie zebranego wywiadu skierować pacjentkę do specjalisty.

Co jeszcze leży w zakresie stworzonego przez panią programu?

Edukujemy farmaceutów, jakie szczepienia w przypadku kobiet w ciąży oraz karmiących są rekomendowane, a jakie są konieczne zarówno w czasie przygotowywania się do ciąży, jak i w czasie samej ciąży. Jaki jest niezbędny czas od zaszczepienia na daną chorobę do bezpiecznego zajścia w ciążę. Promocja i edukacja w zakresie tzw. zdrowego trybu życia, który jest ważnym elementem dla kobiety w ciąży.
Kolejny zakres edukacji to kwestia suplementów diety. Pacjentki, chcąc dobrze przygotować się do ciąży, często zaglądają do aptek, aby kupić suplementy. Mamy pacjentki, które suplementują kwas foliowy zgodnie z rekomendacjami. I bardzo dobrze, ale co dalej? Czy to już wszystko, jeśli chodzi o suplementy w tym okresie? Na rynku jest bardzo dużo preparatów zawierających witaminy, mikro- i makroelementy, które wskazane są dla kobiet w ciąży oraz karmiących matek, ale czy ich wszystkich pacjentka potrzebuje? Może któryś z suplementów nie jest w jej przypadku rekomendowany? Warto również sprawdzić dawkę i to, czy jest zgodna z rekomendacjami. Właśnie takie kwestie powinny być rozstrzygane w ramach opieki farmaceutycznej.
W ramach programu korzystamy oczywiście z wytycznych Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników m.in. co do prawidłowej suplementacji. Zalecamy przy tym, żeby były to produkty lecznicze, ale wiemy, że nie zawsze jest to możliwe. Ciąża i okres karmienia piersią to również zmiany dotyczące farmakokinetyki i farmakodynamiki leków, na co też zwracamy uwagę.

Farmaceuta może sugerować coś w zakresie rozpoznawania i leczenia chorób?

Tak, ale oczywiście w ograniczonym zakresie i w ramach swojej wiedzy i kompetencji. Farmaceuta nie diagnozuje chorób, ale może na podstawie zebranego wywiadu farmaceutycznego popartego wiedzą skierować pacjenta do specjalisty, kiedy uzna, że opisywany przez niego stan wymaga konsultacji z lekarzem. Programem objęte są najważniejsze grupy chorób, które mogą wystąpić w ciąży – przede wszystkim nadciśnienie tętnicze oraz cukrzyca, które nieleczone mogą mieć bardzo poważne konsekwencje zdrowotne zarówno dla mamy, jak i dla nienarodzonego jeszcze dziecka. Edukacja w zakresie compliance, prawidłowości stosowania leków, w tym antybiotykoterapii (które antybiotyki są antybiotykami pierwszego rzutu, a które można stosować w okresie karmienia piersią). Omawiamy również inne, najczęstsze problemy zdrowotne, z którymi kobiety w ciąży czy karmiące mogą zgłosić się do apteki, czyli tzw. drobne dolegliwości. Ból głowy, ból gardła, uczucie „ciężkości nóg”, przeziębienie – to tylko niektóre z nich. Poruszamy również kwestie związane z nudnościami i wymiotami w ciąży. Co można zaproponować takiej pacjentce, a kiedy musi zgłosić się do lekarza.

Przejdźmy od teorii do praktyki. Ten program już funkcjonuje czy to dopiero koncepcja?

Już funkcjonuje, nauczamy zgodnie z nim, jak już wspomniałam na początku wywiadu, w ramach studiów podyplomowych „Profesjonalna opieka farmaceutyczna” na WUM. Dzięki programowi farmaceuci rozpoczną pracę w aptece wyposażeni w tę wiedzę. Bardzo ważne jest też to, że raz stworzony program musi być cały czas aktualizowany, dlatego powołujemy się na najbardziej aktualne i najrzetelniejsze źródła. Przekazujemy farmaceutom informacje, gdzie szukać bieżącej wiedzy, żeby mogli po nią sięgać.

Jakie znaczenie dla kobiet spodziewających się dziecka oraz karmiących matek ma kontakt z farmaceutą? Po poradę prędzej skierują swoje kroki do apteki czy do gabinetu lekarskiego?

Zależy, jakiego obszaru dotyczy ta porada, jednak co do zasady raczej do gabinetu lekarskiego i taki kierunek jest prawidłowy, zwłaszcza kiedy kobieta jest w ciąży po raz pierwszy. Farmaceutę widzę raczej jako członka zespołu w ramach opieki koordynowanej w tym obszarze. Częściej pewnie farmaceuta będzie wybierany w obszarach takich jak suplementacja w ciąży czy drobne dolegliwości. Ale farmaceuta jest też dla pacjentki wsparciem w zakresie wątpliwości dot. zaleconego leczenia. Często jest tak, że pacjentki przed zażyciem leku czytają dokładnie ulotkę dołączoną do leku i chcą rozwiać swoje wątpliwości, czy mogą na pewno przyjąć dany lek w ciąży, ponieważ bardzo często napisane jest, że lek jest przeciwwskazany lub aby skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą przed jego zażyciem. Mam nadzieję, że w niedługim czasie opieka farmaceutyczna będzie świadczeniem ujętym w ramy świadczenia gwarantowanego i refundowanym. I że będzie możliwe wykorzystanie wiedzy w tym obszarze w codziennej praktyce farmaceutycznej.

Rozmawiała: Ewa Podsiadły-Natorska