Rozmowa z dr. n. med. Przemysławem Witkiem z Katedry i Kliniki Chorób Metabolicznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Ile osób w Polsce choruje na cukrzycę?
Jak wynika z ostatniego raportu diabetologicznego, liczbę chorych szacuje się na 3 mln osób. Rocznie z powodu cukrzycy umiera ponad 21 tys. osób. Zachorowalność wzrasta. Z danych światowych wynika, że w 2013 roku było 382 mln chorych na cukrzycę. W 2035 będzie ich prawie 600 mln!
A jakie są dane dotyczące powikłania cukrzycy ? stopy cukrzycowej?
Twardych ogólnopolskich danych nie mamy. Poszczególne ośrodki szacują je same. Powikłanie dotyczy około 3-5 proc. chorych na cukrzycę. Niepokojące są natomiast dane dotyczące amputacji stopy cukrzycowej. Rocznie takich operacji w kraju wykonuje się ok. 14 tys. Często zupełnie niepotrzebnie…
Stopa cukrzycowa to przewlekłe powikłanie cukrzycy. Definicja mówi, że jest to infekcja, owrzodzenie, albo zniszczenie tkanek głębokich (np. kości), które występuje na stopie u chorego na cukrzycę na podłożu neuropatii lub problemów z krążeniem obwodowym (miażdżycą tętnic kończyn dolnych). Czasami te powikłania występują łącznie.
Lekarze mają czasami problem ze zdiagnozowaniem stopy cukrzycowej. Pacjent jest odsyłany od specjalisty do specjalisty, podejmuje się próby leczenia na inne choroby…
Jest to spowodowane tym, że stopa cukrzycowa nie jest domeną jednego specjalisty. Stopa to przecież skóra, mięśnie, ścięgna, kości, mikro- i makrokrążenie, do tego dochodzą kwestie związane z infekcją, gojeniem ran. Nie istnieje specjalizacja lekarska, która obejmuje wszystkie możliwe aspekty diagnostyki i leczenia stopy cukrzycowej. Trudności wynikają z braku doświadczenia lekarza, do którego pacjent po raz pierwszy trafia z tym problemem. Stopa cukrzycowa jest problemem interdyscyplinarnym, często wykracza poza ramy specjalizacji jednego lekarza. Warto dodać, że niektóre postaci stopy cukrzycowej (np. neuroosteoartropatia Charcota) mają początkowo charakter nieswoisty. Może zaczynać się np. obrzękiem, uciepleniem stopy i podudzia ? wówczas należy ustalić, czy to właśnie ta przypadłość, czy zakrzepica albo róża. Takie przypadki stanowią kilka procent wszystkich stóp cukrzycowych. Dlatego najlepszym rozwiązaniem byłoby stworzenie wielospecjalistycznego centrum, w którym chory z zespołem stopy cukrzycowej otrzymały diagnozę i pomoc.
Pacjent jest zazwyczaj pod opieką diabetologa. Chyba specjalista w pierwszej kolejności powinien zdiagnozować stopę cukrzycową…
To prawda, ale trzeba pamiętać o tym, że wizyty u specjalisty nie są zbyt częste. Poza tym diabetolog przyjmuje w gabinecie, przy biurku, rzadko ma do dyspozycji pokój zabiegowy. Oglądanie stóp chorego powinno odbywać się na każdej wizycie, a przynajmniej raz w roku należy zbadać pacjenta pod kątem obecności przewlekłych powikłań ? ocenić czucie na stopach i zbadać tętno na tętnicach kończyn dolnych. Rolą diabetologa jest również wielokierunkowa edukacja chorego pod kątem m.in. higieny stóp oraz zapobiegania stopie cukrzycowej. Niestety nie zawsze oglądamy stopy…
Czasem pacjent sam zgłasza problem, wtedy można podjąć skuteczne działania profilaktyczne.
Do jakiego lekarza powinien zgłosić się pacjent, który podejrzewa u siebie początki stopy cukrzycowej?
Jeżeli jest pilny problem, to oczywiście do lekarza pierwszego kontaktu. On zdecyduje o skierowaniu do poradni stopy cukrzycowej, chirurga, angiologa.
Przede wszystkim należy ocenić stan ukrwienia stopy (zbadać tętno) oraz obecność typowych objawów infekcji. Często konieczne są badania radiologiczne, oceniające obecność zapalenia kości, czy badanie dopplerowskie w celu stwierdzenia zaburzeń ukrwienia tętniczego. Antybiotyki zleca się w przypadku obecności cech infekcji. Niekiedy jest to długotrwała terapia.
Na czym polegają odmiany stopy cukrzycowej: neuropatyczna i naczyniowa?
Neuropatyczna występuje częściej. Sygnałem ostrzegawczym są objawy neuropatii: uczucie pieczenia, mrowienia, zaburzenia odczuwania bólu, dotyku, temperatury. Rozpoznanie tego powikłania cukrzycy jest możliwe dzięki wykonaniu badań przesiewowych, które wykonywane są jeszcze wówczas, gdy chory nie ma owrzodzenia. Nie trzeba do tego drogiego, trudnodostępnego sprzętu. Badanie zajmuje 2-3 minuty i może wykonać je każdy lekarz. W wyniku neuropatii dochodzi do deformacji stopy, tworzą się modzele. Brak interwencji na tym etapie może spowodować powstanie trudno gojących się ran w miejscach narażonych na działanie czynników mechanicznych.
Drugi typ to tzw. stopa naczyniowa, miażdżycowa. Czynnikami ryzyka miażdżycy są, poza wysokim stężeniem glukozy we krwi, palenie papierosów, podwyższony poziom cholesterolu, nadciśnienie tętnicze, otyłość. Przebiega to mniej więcej tak, że skóra, mięśnie, nerwy, kości stopy ulegają niedotlenieniu i ? w ostateczności ? martwicy. Choć zespół stopy naczyniowej stwierdza się statystycznie u około 40 proc. chorych z zespołem stopy cukrzycowej, to właśnie ta grupa jest bardzo zagrożona amputacją.
Czy amputację można traktować jako metodę leczenia?
Nie, chorego i jego nogę można, a nawet trzeba leczyć zachowawczo tak długo jak się da. Ale paradoksalnie i brutalnie, łatwiej i taniej dokonać amputacji… Jednak w przypadkach rozległej zgorzeli, amputacja ratuje życie.
Skutki takich zabiegów nie są jednoznaczne…
Statystyki są nieubłagane. Pięć lat po dużej amputacji nie przeżywa więcej iż 30 proc. osób operowanych. Dodatkowo u chorych pojawia się depresja, obniża się komfort życia.
Miał pan przypadki osób zakwalifikowanych do odjęcia stopy, które były do uratowania?
Tak. Niejeden taki przypadek mieliśmy. Szczególnie młodych pacjentów bez miażdżycy. Okazuje się, że można. Ale te trudne przypadki kosztują ponad 10 tysięcy zł (długotrwała hospitalizacja, terapia, zaopatrzenie ortopedyczne). Niestety jest to dużo więcej niż finansuje NFZ.
Jaka jest więc rola lekarza w przypadku stopy cukrzycowej?
Oczywiście, jak każdy specjalista musi po prostu leczyć, choć wiemy, że procedury są kosztowne i skomplikowane.
Czy rolą lekarza powinno być nie tylko leczenie, ale też edukacja?
To jest oczywiste. Właśnie do lekarza i zespołu diabetologicznego (edukator, pielęgniarka, dietetyk) należy ciągłe przypominanie pacjentowi o konieczności przestrzegania diety, badaniu poziomu cukru i utrzymywaniu odpowiedniego jego poziomu. Ważne są też porady praktyczne, dotyczące np. doboru obuwia, niekiedy wykonywanego indywidualnie, jak i samego stylu życia.
Nawet w dobrze prowadzonej stopie cukrzycowej zdarzają się powikłania.
Jak się je leczy?
Powikłane owrzodzenia z procesem zapalnym obejmujące wszystkie tkanki stopy leczy chirurg, wykonując opracowanie rany, wycinanie tkanek martwiczych, drenowanie, płukanie antyseptykiem, leczenie ujemnym ciśnieniem, specjalistycznymi opatrunkami. Chory z zaawansowanymi zmianami miażdżycowymi powinien być pilnie skierowany do angiologa. To między innymi od możliwości skutecznej rewaskularyzacji zależy, czy uda się uniknąć amputacji.
Leczeniem zmian kostnych zajmuje się ortopeda. Konieczne są niekiedy zabiegi usunięcia zmienionych zapalnie fragmentów kości. Z kolei w neuroosteoartropatii Charcota zwykle konieczne jest unieruchomienie w opatrunku gipsowym.
Natomiast diabetolog i jego zespół czuwa nad wyrównaniem poziomu glukozy we krwi.
Rozmawiała Monika Górecka-Czuryłło