Rozmowa z prof. Waldemarem Karnaflem, specjalistą chorób wewnętrznych, diabetologiem.
Kiedy najlepiej rozpocząć leczenie cukrzycy?
Leczenie cukrzycy trzeba zacząć jeszcze przed jej rozpoznaniem ? najlepiej by było rozpoznać i leczyć już stan przedcukrzycowy. Wtedy można najwięcej zrobić ? jest możliwe zredukowanie aż w 1/3 przypadków wystąpienie cukrzycy. W leczeniu ważne są cztery elementy: edukacja, wysiłek fizyczny, żywienie, leki. Jeśli chodzi o odżywianie, to najważniejsza jest ilość dostarczanych węglowodanów. Osoba o wadze 70 kg powinna dostarczyć organizmowi około 250 g glukozy na dobę, z czego 125 g potrzebuje mózg. Jeśli ta ilość dostarczonych węglowodanów jest większa, to zamieniają się one w tłuszcz. Niestety, nasza cywilizacja skłania do jedzenia słodkich rzeczy: jemy je, bo mamy wiele sytuacji stresowych, chcemy zjeść słodkie, by ?dać sobie nagrodę?. Stąd epidemia otyłości na świecie, która o 25 lat wyprzedza epidemię cukrzycy typu 2.
Ważne, by spożywać posiłki kilka razy dziennie. W normalnej sytuacji, gdy trzustka jest zdrowa, stale wydziela insulinę, która ?czeka?, żebyśmy zjedli posiłek ? wtedy insulina jest niejako ?wstrzykiwana? do krwioobiegu. Za każdym razem, gdy uruchomimy cykl ?wypychania? insuliny, około 10 proc. energii jest zużywane na uruchomienie tego procesu. Jeśli rano jemy byle jakie śniadanie, a główny posiłek wieczorem, po powrocie z pracy, to insulina marnuje się, wydziela się w nadmiarze. A jest ona hormonem tuczącym.
Ważny jest też ruch i wysiłek fizyczny: już dr Oczko, lekarz króla Stefana Batorego, mówił, że nie ma drugiego takiego leku jak wysiłek fizyczny, żaden lek go nie zastąpi. Wysiłek fizyczny nie może być nadmierny, wystarczy spacerować pół godziny dziennie, tylko nie po supermarkecie, ale np. po parku, by zrelaksować się. Człowiek jest ?przystosowany? do ruchu, ale robi wszystko, by się nie ruszać: jeździ samochodem, windą, ma kino domowe?
Czy leki są konieczne już w stanie przedcukrzycowym?
Nie zawsze. Na pewno trzeba zmienić dietę i zwiększyć aktywność fizyczną. Czasem to jednak nie pomaga, warto wtedy już w stanie przedcukrzycowym zacząć przyjmować leki. Lekiem, który możemy podać, jest metformina. Polska jest jednym z trzech krajów świata (obok Szwajcarii i Finlandii), w którym ten lek jest refundowany już w stanie przedcukrzycowym oraz w cukrzycy. To tani lek, a bardzo dobrze działa. Jego zastosowanie jest bardzo dobrym wyjściem, oczywiście jeśli chory nie ma przeciwwskazań.
Jak działa metformina?
Jest osiem patofizjologicznych przyczyn cukrzycy, z których najważniejsze są trzy: insulinooporność, zaburzenie wydzielania insuliny, produkcja glukozy przez wątrobę, zależna od układu hormonalnego. Insulinooporność towarzyszy około 80 proc. chorym na cukrzycę typu 2, którzy mają nadwagę i otyłość. Osoba o wadze około 80 kg potrzebuje 30 jednostek insuliny, przy insulinooporności ta ilość może wzrosnąć nawet do 100-200. Metformina wpływa korzystnie na insulinooporność. Powoduje ?uwrażliwienie? własnej insuliny.
Jakie leki stosuje się już po rozpoznaniu cukrzycy?
Jeśli cukry są bardzo wysokie, zwykle konieczny jest pobyt w szpitalu, krótkotrwałe podawanie insuliny, by ustabilizować poziom cukru, nawodnić chorego i przejść na lek doustny. Jeśli poziom cukru nie jest zbyt wysoki, zwykle przekazuje się choremu wskazówki żywieniowe, mówi o konieczności aktywności fizycznej i podaje leki doustne.
Leczenie cukrzycy zawsze zaczynamy od podawania metforminy. Pomaga ona zwykle zawsze, gdy osoba chora na cukrzycę jest otyła. Chory powinien ją przyjmować trzy razy dziennie ? czasem dwa razy dziennie, jeśli jest to preparat o przedłużonym działaniu. Zwykle zaczynamy od małych dawek.
Są jakieś przeciwwskazania do stosowania metforminy?
Przeciwwskazaniem jest m.in. niewydolność nerek ? w tym przypadku podaje się inne leki. Jeśli takich przeciwwskazań nie ma, metforminę można podawać nawet wiele lat: lek ten ma dodatkową korzyść ? nie powoduje u chorych wzrostu otyłości. Pochodne sulfonylomocznika mogą sprzyjać otyłości, a gdy chory przybywa na wadze, zwiększa się insulinooporność.
Dlaczego w pewnym momencie metformina przestaje pomagać?
Przyczyny mogą być różne. Jeśli osoba jest stosunkowo szczupła, a leczenie nie przynosi efektu, trzeba sprawdzić, czy nie jest to cukrzyca typu LADA ? około 15 proc. tzw. cukrzycy typu 2 to właśnie cukrzyca typu LADA. Konieczne jest wtedy podawanie insuliny. U osób szczupłych, ale często pijących alkohol, trzeba wykluczyć przewlekle zapalenie trzustki.
W przypadku cukrzycy typu 2, zwykle już w momencie jej rozpoznania, około połowa wysp trzustkowych źle funkcjonuje. Każdego roku te wyspy tracą 4-5 proc. swoich funkcji. Dlatego po kilkunastu latach dochodzi do sytuacji, że leki doustne powoli przestają pomagać. Trudno powiedzieć, kiedy to się stanie ? u każdego chorego przebieg cukrzycy jest inny.
Poza tym warto pamiętać, że metformina działa tylko na jedną z przyczyn patogenezy cukrzycy. Najlepiej byłoby od razu podać choremu kilka leków. Lekarz musi je dobrać indywidualnie ? w zależności od pacjenta, jego wieku, tego, czy jest szczupły czy otyły, czy ma skłonność do hipoglikemii, czy ma uszkodzoną wątrobę. W cukrzycy bardzo ważna jest indywidualizacja leczenia.
Gdy sama metformina nie pomaga, dodajemy pochodną sulfonylomocznika ? przez wiele lat takie leczenie może być skuteczne. Możemy też dodać akarbozę ? trzeci lek, który w Polsce jest refundowany. W innych krajach do metforminy często podaje się jeszcze leki inkretynowe. W Polsce te leki nie są jednak refundowane.
Dla których chorych leki inkretynowe byłyby najbardziej wskazane?
Polecam je zwłaszcza tym chorym, którzy nie mogą brać metforminy i pochodnych sulfonylomocznika lub mają skłonność do hipoglikemii, tyją. Jeśli taka osoba dostanie insulinę, będzie jeszcze bardziej tyła.
W przyszłości leki inkretynowe będą też polecane osobom szczupłym jako dodatek do insuliny.
Leki przeciwcukrzycowe mają jednak też przeciwwskazania?
Osoby chore na cukrzycę 2,8 razy częściej chorują na nowotwory. Około 14 proc. chorych w Polsce zapada na nowotwory. Badamy, które leki w ich przypadku działają korzystnie. Takim lekiem jest metformina: okazuje się, że o około 30 proc. zmniejsza ona ryzyko wystąpienia raka ? takie są na dziś doniesienia naukowe. Dlaczego tak się dzieje? Patogeneza raka nie jest do końca jasna: insulinooporność jest jednym z elementów nowotworzenia, gdyż jest słabe spalanie glukozy, tworzy się wtedy dużo wolnych rodników, a one mogą mieć wpływ na nowotwory.
Jeśli chodzi o nowotwory, to obojętny wpływ mają glitazony, poza pioglitazonem, oraz akarboza. W przypadku leków inkretynowych na razie trudno to stwierdzić ? jeszcze są zbyt krótko na rynku. Natomiast pochodne sulfonylomocznika mogą wpływać niekorzystnie na mitogenezę i sprzyjać nowotworzeniu.
Warto wcześnie rozpoczynać leczenie cukrzycy, czy lepiej jak najdłużej unikać leków?
Warto wcześnie i dobrze leczyć cukrzycę. Wczesne i skuteczne leczenie cukrzycy powoduje mniejszą ilość powikłań. Okazuje się, że osoby, które od początku były dobrze leczone, a potem z różnych przyczyn przerwały intensywną terapię, też mają mniej powikłań. Jest to spowodowane tzw. pamięcią metaboliczną. Dlatego warto leczyć już nawet stany przedcukrzycowe.
Jeśli chodzi o neuropatie cukrzycowe, jedne z najczęstszych powikłań cukrzycy, to trzeba zaczynać ich leczenie już w stanie przedcukrzycowym, dlatego że powikłania rozwijają się jeszcze przed rozpoznaniem cukrzycy. Gdy powikłania już się pojawią, nie można ich cofnąć. Po 10 latach trwania cukrzycy połowa chorych na neuropatie.
Leczenie cukrzycy jest drogie, jednak często powinno się od początku podawać kilka leków, by uniknąć ryzyka powikłań. Po pewnym czasie jednak wyczerpuje się możliwość wyrównania cukrzycy i trzeba przejść na insulinę.
Panie profesorze, a co pan robi, by uniknąć cukrzycy?
Ruszam się, jem skromnie, staram się nie stresować, uciekam w przyrodę. Dużo pracuję w ogródku, a poza tym mam sześć psów? Ruch jest bardzo ważny. Ważne jest też, by zachować pogodę ducha, spacerować: nie po marketach, tylko na łonie przyrody.