W Polsce bankowanie krwi pępowinowej zaczęło się tuż po roku 2000. W tej chwili to standardowa procedura, której wykonanie jest możliwe na każdym oddziale położniczym w Polsce. Krew pępowinowa jest źródłem najmłodszych, akceptowalnych z etycznego punktu widzenia, komórek macierzystych; to młodość przesądza o ich potencjale ? mówi dr Tomasz Baran, wiceprezes zarządu Polskiego Banku Komórek Macierzystych.
Jak obecnie funkcjonuje bankowanie krwi pępowinowej? I jakie są zalecenia w zakresie bankowania?
Bankowanie krwi pępowinowej jest znane na świecie od blisko 25 lat, od pierwszych udanych zastosowań krwi pępowinowej, które miały miejsce pod koniec lat 80. Można wykorzystać tę szczególną chwilę dla każdego człowieka, jaką są narodziny, aby całkowicie bezboleśnie i w łatwy technicznie sposób pozyskać krew pępowinową, a następnie ? z zastosowaniem odpowiedniej technologii ? wyizolować i przechowywać komórki macierzyste, które obecnie są coraz częściej wykorzystywane w leczeniu.
W Polsce bankowanie krwi pępowinowej zaczęło się tuż po roku 2000. W tej chwili to standardowa procedura, której wykonanie jest możliwe na każdym oddziale położniczym w Polsce. Początkowo ten obszar działalności nie był uregulowany prawnie, jednak od 2005 roku obowiązuje tzw. ustawa transplantacyjna, w której rygorze działają banki komórek macierzystych. Pobranie krwi pępowinowej i izolacja komórek macierzystych to pierwsza czynność procesu transplantologicznego. Później komórki macierzyste pochodzące z krwi pępowinowej są zamrażane i czekają na ewentualną potrzebę wykorzystania. Wskazania do zastosowania komórek macierzystych z krwi pępowinowej są takie same jak komórek macierzystych pochodzących ze szpiku.
W jakich przypadkach komórki macierzyste pochodzące z krwi pępowinowej można wykorzystać w leczeniu? I jak długo można je przechowywać?
Dotychczas na całym świecie komórki macierzyste z krwi pępowinowej przeszczepiono ponad 40 tysięcy razy, ratując tym samym życie bądź zdrowie. Medycyna idzie do przodu, a lista schorzeń, w których przeszczepianie komórek macierzystych jest terapeutycznym standardem, stale rośnie. Dla próbek z naszego banku prowadzimy zestawienie wszystkich pacjentów, którym podano komórki. Jest ono dostępne na stronie PBKM. Obecnie komórki macierzyste są standardowo stosowane w ponad 80 jednostkach chorobowych, np. ostrych i przewlekłych białaczkach, chłoniakach, zespołach mieloproliferacyjnych, mielodysplastycznych, chorobach genetycznych związanych z brakiem lub zaburzeniami funkcji enzymów, dziedzicznych zaburzeniach układu odpornościowego, anemiach. Pojawiają się również nowe wskazania, np. stwardnienie rozsiane. Podejmowane są z sukcesem próby leczenia innych chorób autoimmunologicznych. Dodatkowo mamy nowe bardzo specyficzne wskazania dla zastosowania komórek macierzystych z krwi pępowinowej ? dotyczą one np. mózgowego porażenia dziecięcego czy autyzmu. To nie jest metoda standardowa, jednak wiarygodne badania kliniczne pokazują, że podanie komórek macierzystych może w takich przypadkach przynieść korzyść kliniczną. W tej kwestii współpracujemy m.in. z Uniwersyteckim Szpitalem Dziecięcym w Lublinie, gdzie dzieci, których krew przechowujemy, mają dostęp do takich terapii w razie potrzeby. Komórki macierzyste z krwi pępowinowej są zamrażane i przechowywane w temperaturze ok. -196 st. C, dzięki czemu nie starzeją się. Nawet po wielu latach zachowują cechy świeżej komórki.
Dlaczego warto zdecydować się na bankowanie z krwi pępowinowej? Takie komórki są lepsze niż komórki ze szpiku?
Krew pępowinowa jest źródłem najmłodszych, akceptowalnych z etycznego punktu widzenia, komórek macierzystych; to młodość przesądza o ich potencjale.
Badania wykazały, że komórki z krwi pępowinowej są znacznie bardziej efektywne niż ze szpiku. Potrzeba aż dziesięć razy więcej komórek macierzystych ze szpiku, by uzyskać taki sam efekt jak w przypadku komórek macierzystych z krwi pępowinowej.
W ciągu życia człowiek styka się z wirusami, grzybami, patogenami; to wszystko wpływa na funkcjonowanie komórek macierzystych ze szpiku. O komórkach z krwi pępowinowej mówi się, że są immunonaiwne ? ich zaletą jest młodość. Obecnie rozwijają się technologie inżynierii komórkowej, być może komórki macierzyste będziemy mogli modyfikować w celu przeprowadzania jeszcze skuteczniejszych terapii. Po to, żeby to robić dobrze, warto mieć dobrej jakości materiał wyjściowy. Komórki macierzyste z krwi pępowinowej możemy użyć w klasyczny sposób (do przeszczepienia) albo mogą one stać się rezerwuarem dla medycyny regeneracyjnej, gdy np. będziemy chcieli ich użyć po pewnych zabiegach inżynieryjnych do regeneracji uszkodzonych tkanek.
Czy kobiety w ciąży często decydują się na bankowanie krwi pępowinowej? Co mogą zrobić ginekolodzy, aby je do tego zachęcić?
Moim zdaniem jest to pewnego rodzaju zabezpieczenie na przyszłość ? będzie je można wykorzystać w przypadku choroby. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2012 roku mówi, że ta metoda leczenia działa, jednak należy dać ludziom wolny wybór, każdy z rodziców powinien podjąć decyzję: czy chce przechować komórki macierzyste w tzw. banku rodzinnym, oddać je do banku publicznego lub przekazać do badań. Żeby jednak taką decyzję podjąć, rodzice muszą posiadać odpowiednie informacje. W Polsce mamy obowiązujący standard organizacyjny opieki okołoporodowej, który uwzględnia w programie edukacji przedporodowej poinformowanie o możliwości bankowania krwi pępowinowej, by każdy z rodziców mógł podjąć samodzielnie decyzję. O możliwości bankowania mówią więc położne, ginekolodzy czy też szkoły rodzenia. Niestety bardzo często spotykamy się z sytuacją, kiedy kobiety już po porodzie tłumaczą, że ?nikt im o tym nie powiedział? i z tego powodu odczuwają dyskomfort.
Wydaje się więc, że należy poświęcić kilka minut rozmowy, żeby nakłonić kobietę w ciąży, aby ten temat zgłębiła i podjęła świadomą decyzję. Rola ginekologa jest szczególnie ważna dla dwóch grup kobiet będących w ciąży. Pierwsza to sytuacja, gdy u starszego dziecka w rodzinie występuje choroba hematologiczna: w takim wypadku należy bezwzględnie zalecić pobranie krwi pępowinowej. Jako bank umożliwiamy w takich przypadkach wykonanie tej procedury praktycznie bezkosztowo. Drugą grupą osób są kobiety w drugiej lub kolejnej ciąży. W pierwszej ciąży kobiety są zwykle bardzo aktywne w poszukiwaniu informacji, natomiast w kolejnej może zdarzyć się sytuacja, że kobieta nie będzie o tym pamiętała. W Polsce na bankowanie komórek z krwi pępowinowej decyduje się ok. 2- 3 proc. rodziców. To mniej więcej tyle, ile wynosi średnia europejska, choć są kraje, gdzie ten procent jest wyższy.
Jak często bankowane komórki macierzyste są wykorzystywane?
W naszym banku mamy mniej więcej 1 wykorzystanie na 5 tysięcy przechowywanych porcji. W dużych bankach (np. w Korei, USA) jest to 1 na 500-1000. To bardzo dużo, a modele matematyczne mówią o tym, że 1:100 osób w trakcie życia będzie komórek potrzebowała. Liczba wykorzystań jest też pochodną otwartości systemu ochrony zdrowia na tego typu nowoczesne terapie. Komórki macierzyste można wykorzystać nie tylko w chorobach hematoonkologicznych, ale też autoimmunologicznych czy w różnych uszkodzeniach układu nerwowego. Ryzyko zachorowania na różne choroby rośnie z wiekiem.
Czy są nowe technologie bankowania komórek macierzystych?
Największą zmianą w ostatnich latach jest to, że wraz z krwią pępowinową jest pobierany również fragment pępowiny. W sznurze pępowiny znajdują się tzw. mezenchymalne komórki macierzyste: to komórki o nieco innych właściwościach i możliwościach zastosowania niż te znajdujące się we krwi pępowinowej. Ich zastosowania kliniczne są mniej poznane niż zastosowania komórek krwiotwórczych. Wydzielają bardzo silne substancje modulujące zapalenie, dlatego wykorzystanie tych komórek może być istotne we wszystkich chorobach, w których występuje proces zapalny niszczący tkanki. Ostatnio widzimy to w przypadku COVID -19, gdzie dochodzi do nadmiernej reakcji zapalnej w płucach. Jeżeli jej się nie opanuje, pacjent może umrzeć, a jeśli nawet przeżyje ? płuca pozostają uszkodzone. To jeden z obszarów, gdzie komórki mezenchymalne z pępowiny mogłyby być stosowane. Niedawno ukazało się badanie z USA pokazujące możliwości komórek mezenchymalnych. My je już wykorzystujemy w różnego rodzaju terapiach eksperymentalnych i badaniach klinicznych. Właśnie rozpoczyna się badanie kliniczne z ich wykorzystaniem w leczeniu stwardnienia zanikowego bocznego. Te komórki są bardziej plastyczne, łatwo się je namnaża, mogą być też wykorzystywane w wielu terapiach z takich obszarów medycyny jak np. ortopedia, neurologia, okulistyka.
Czym Polski Bank Komórek Macierzystych różni się od innych banków?
Przede wszystkim skalą działania i doświadczeniem. Polski Bank Komórek Macierzystych jest największym takim bankiem w Polsce, ok. 90 proc. osób decydujących się na bankowanie wybiera nasze usługi. Druga rzecz to jakość: nasze laboratoria mają najlepsze standardy jakościowe na świecie. Stworzyliśmy dużą grupę banków (FamiCord), która działa na skalę całej Europy. Jako grupa jesteśmy największym tego typu bankiem w Europie i 4.- 5. na świecie. Przechowujemy materiał biologiczny od klientów z kilkudziesięciu krajów Europy. Mamy również największe doświadczenie w przekazywaniu materiału do przeszczepień. Jesteśmy ekspertami w tym, co robimy: współpracujemy z ośrodkami transplantologicznymi oraz instytucjami badawczymi, wytwarzamy produkty na bazie komórek do terapii eksperymentalnych, prowadzimy badania kliniczne. To generuje zaufanie do naszej usługi.
Rozmawiała Katarzyna Pinkosz