Wykorzystuje się je szczególnie w diagnostyce pacjentów z niewyjaśnioną obniżoną ostrością wzroku. Są też przydatne w diagnostyce chorób rzadkich, genetycznie uwarunkowanych, jak np. choroba Stargardta, zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, wrodzona stacjonarna ślepota nocna, a także nabytych, jak np. jaskra – mówi prof. dr hab. n. med., FEBO, Wojciech Lubiński, kierownik II Katedry Kliniki Okulistyki Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego.
Można powiedzieć, że jest Pan człowiekiem renesansu ? lekarz praktyk, uwielbiany przez pacjentów, a jednocześnie badacz, naukowiec, wciąż poszukujący i stawiający przed sobą ciągle nowe wyzwania. Jednym z nich są badania elektrofizjologiczne narządu wzroku, co zapoczątkowała Pana praca habilitacyjna?
Zainteresowania elektrofizjologią, do zastosowania w okulistyce, rozbudził we mnie profesor Olgierd Palacz. Stąd tytuł mojej pracy habilitacyjnej ?Badania funkcji elektrycznej siatkówki w wybranych zespołach dziedzicznej predyspozycji do nowotworów?. Swoje umiejętności w tym zakresie podnosiłem również podczas stypendium naukowego, które odbywałem na początku lat 90. w USA, w Bascom Palmer Eye Institute w Miami, pod kierownictwem znakomitego naukowca Samuela Jacobsona. Jestem też współautorem, wraz z prof. Olgierdem Palaczem i dr. inż. Krzysztofem Penkalą, jedynej jak dotąd w piśmiennictwie polskim monografii ?Elektrofizjologiczna diagnostyka kliniczna układu wzrokowego?. Obecnie opracowuję kolejną monografię, w oparciu o najnowsze badania, które również prowadzę.
Badania elektrofizjologiczne siatkówki chyba niedawno znalazły zastosowanie w okulistyce?
Na świecie na szeroką skalę zaczęły być stosowane w latach 50. ubiegłego wieku, kiedy to Amerykanin Lorin Riggs wprowadził do badań nadgałkową elektrodę kontaktową. W Polsce zaczęto je stosować dziesięć lat później.
Od kiedy badania elektrofizjologiczne wykonuje się w Pomorskim Uniwersytecie Medycznym?
Te badania wykonywane są od lat 60. ubiegłego wieku. Należy tu wymienić nazwiska dr. Wiktora Kuprianowicza, wspomnianego już prof. Olgierda Palacza oraz prof. Damiana Czepity. Trzeba zaznaczyć, że ośrodek szczeciński może się pochwalić największą liczbą publikacji w czasopismach polskich i zagranicznych, dotyczących badań elektrofizjologicznych w okulistyce. Do zeszłego roku byłem członkiem Komitetu Redakcyjnego ?Documenta Ophthamologica? ? naukowego czasopisma o zasięgu międzynarodowym, będącego oficjalnym organem Międzynarodowego Stowarzyszenia Klinicznej Elektrofizjologii Widzenia. Przed pandemią COVID-19 byłem wielkokrotnym, jedynym wykładowcą z Polski na międzynarodowych kursach z elektrofizjologii klinicznej układu wzrokowego w Berlinie.
Jaką korzyść dają te badania?
Praktyczna i naukową. W praktyce badania elektrofizjologiczne siatkówki i dróg wzrokowych wykorzystuje się szczególnie w diagnostyce pacjentów z niewyjaśnioną obniżoną ostrością wzroku, wychodząc z założenia, że zmiany funkcjonalne mogą wyprzedzać zmiany strukturalne. Są bardzo przydatne w diagnostyce chorób rzadkich, genetycznie uwarunkowanych, jak np. choroba Stargardta, zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, wrodzona stacjonarna ślepota nocna, a także nabytych, takich jak np. jaskra, polekowe uszkodzenia siatkówki, retinopatia związana z rakiem, neuropatie nerwu wzrokowego typu demielinizacyjnego i uciskowe.
W nauce wykorzystuje się je w badaniach doświadczalnych na zwierzętach, również na ludziach, np. w ocenie skuteczności i bezpieczeństwa nowych leków, nowych okulistycznych metod operacyjnych, a także w sporcie. Obecnie w II Katedrze i Klinice Okulistyki, wykorzystując badania elektrofizjologiczne, przeprowadzamy po raz pierwszy na świecie pilotażowe badania mające na celu wskazanie, czy znacząca redukcja intensywności oświetlenia (do 0,5 Lm) siatkówki, w trakcie trójwymiarowej (3D) mikrowitrektomii 27 G u pacjentów leczonych operacyjnie z powodu błon nasiatkówkowych, może mieć wpływ na zmniejszenie fototoksyczności siatkówki.
Wyniki badań eksperymentalnych we współpracy z Wydziałem Kultury Fizycznej i Zdrowia Uniwersytetu Szczecińskiego wykazały, że funkcja bioelektryczna drogi wzrokowej różni się u sportowców w porównaniu z osobami nietrenującymi. Badanie szybkości przewodnictwa w drodze wzrokowej może okazać się dodatkowym wartościowym parametrem w ocenie przydatności zawodników do sportowych gier zespołowych, takich jak piłka ręczna czy siatkowa.
Zmiany funkcji bioelektrycznej siatkówki i drogi wzrokowej mogą być pierwszymi symptomami wczesnych stadiów chorób neurodegeneracyjnych, np. choroby Alzheimera, Parkinsona oraz chorób psychicznych, jak depresja, choroba dwubiegunowa czy schizofrenia.
Tak więc badania elektrofizjologiczne układu wzrokowego znajdują coraz szersze zastosowanie, a ich wyniki mogą ułatwiać diagnozowanie i leczenie lekarzom wielu specjalności. Być może znajdą również szersze zastosowanie w sporcie. Będzie o tym więcej w nowej, obecnie przygotowywanej przeze mnie, monografii.
Kolejnym wyzwaniem, które postawił Pan przed sobą, jest projekt badawczy, realizowany wspólnie z Zakładem Genetyki i Patomorfologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, dotyczący związku selenu z zaćmą.
Ten projekt zakrojony jest na pięć lat, teraz jesteśmy w połowie. Biorą w nim udział osoby po 60. roku życia, a więc będące w grupie dużego ryzyka zaćmy starczej. Polska jest krajem, gdzie w populacji występuje niskie stężenie selenu we krwi, ok. 70 mikrogramów/litr. I chociaż to jeszcze nie koniec badań, już zaobserwowaliśmy, że niskie stężenia tego pierwiastka we krwi mogą przyspieszać rozwój zaćmy starczej. Jeśli nasze dotychczasowe obserwacje się potwierdzą i będziemy na to mieli twarde dowody naukowe, być może to właśnie selen stanie się tym pierwiastkiem, który wejdzie do profilaktyki zaćmy.
Od lat zajmuje się Pan wszczepianiem soczewek wieloogniskowych, umożliwiających uniezależnienie się od okularów. Na tym polu również łączy Pan pracę chirurga wzrokowego z pracą naukowca.
Jedno idzie w parze z drugim. W II Klinice Okulistyki od wielu lat przeprowadzamy badania kliniczne (kończące się publikacjami w czasopismach recenzowanych) dotyczące nowo zarejestrowanych w Europie soczewek wysokich technologii, jak soczewki toryczne, wieloogniskowe, o wydłużonej ogniskowej. Wyniki tych badań są bardzo pomocne dla lekarzy okulistów zajmujących się soczewkową chirurgią refrakcyjną.
Staramy się także rozwijać mikrochirurgię jaskry (wszczepianie Xen gel stentów), tylnego segmentu oka (operacje witrektomii z użyciem mikrokaniul o średnicy 0,4 mm) oraz zaćmy (zabiegi połączone z wszczepianiem soczewki wewnątrzgałkowej z mikrocięcia w przeźroczystej rogówce o średnicy 1,4 mm). Zalety operacji z mikrocięcia to mała liczba powikłań oraz krótki czas rehabilitacji i w związku z tym wysoki stopień zadowolenia naszych pacjentów oraz dzieci i ich rodziców.